Konstrukcja prawna upadłości konsumenckiej ma na celu wyraźnie oddłużenie osoby fizycznej i to zarówno w fazie likwidacji, jak i w trakcie wykonywania planu spłaty wierzycieli, ponieważ postępowanie może być prowadzone nawet przy braku majątku dłużnika. Niekiedy jednak umorzenie zobowiązań jest jedynym uzasadnieniem dla prowadzenia postępowania z uwzględnieniem słusznych interesów wierzycieli.

Istotne: W Polskim porządku prawnym brak jest możliwości złożenia wspólnego wniosku o upadłość przez małżonków.

Upadłość konsumencką może ogłosić osoba fizyczna, która nie prowadzi we własnym imieniu działalności gospodarczej i nie ponosi nieograniczonej odpowiedzialności za zobowiązania spółki osobowej. W praktyce oznacza to, że wniosek o upadłość konsumencką może złożyć wyłącznie komandytariusz (chyba, że jego nazwisko zostało umieszczone w firmie spółki) lub akcjonariusz. Dla przypisania danej osobie fizycznej konsumenckiej zdolności upadłościowej nie ma znaczenia jej wiek oraz posiadany zakres zdolności do czynności prawnych.

Istotne: Tak zwany mieszany model upadłości konsumenckiej polega na wdrożeniu upadłości konsumenckiej, przy czym wniosek tego rodzaju może złożyć wierzyciel w ciągu jednego roku od wykreślenia indywidualnej działalności z CEIDG lub wykreślenia informacji o byciu wspólnikiem spółki osobowej z rejestru KRS, a także w przypadku niedopełnienia obowiązków rejestrowych (art. 8-9 pr. up.).

Założeniem postępowania upadłości konsumenckiej jest spieniężenie całego majątku dłużnika w celu spłacenia wierzycieli. Jednakże brak majątku przez dłużnika nie stanowi podstawy do umorzenia postępowania (art. 491¹⁴ ust. 1 pr. up.). Pierwszy etap postępowania polega na weryfikacji podstaw ogłoszenia upadłości i sporządzenia listy wierzytelności jako podstawy spłaty wierzycieli. Nie można przy tym zapomnieć, że możliwość zawarcia układu z wierzycielami umożliwia odstąpienie od planu spłaty wierzycieli, w tym zastąpienie czynności likwidacyjnych czynnościami restrukturyzacyjnymi.

Istotne: Zaspokojenie wierzycieli w postępowaniu o ogłoszeniu upadłości konsumenckiej  odgrywa drugorzędną rolę, gdyż rolę pierwszoplanową pełni umorzenie nadmiernego zadłużenia (art. 2 ust. 2 pr. up.).

Rozpoczęcie procesu upadłości konsumenckiej rozpoczyna się od złożenia wniosku na urzędowym formularzu przez dłużnika (lub wierzyciela w ciągu roku od zaprzestania działalności gospodarczej – patrz tekst powyżej), który jest niewypłacalny (art. 491² ust. 3 pr. up.). Wniosek o głoszenie upadłości powinien zawierać zgodnie z art. 491² ust. 4 pr. up.:

1) imię i nazwisko, miejsce zamieszkania, adres oraz numer PESEL dłużnika, a jeżeli dłużnik nie posiada numeru PESEL – inne dane umożliwiające jego jednoznaczną identyfikację;
1a) NIP dłużnika, jeżeli dłużnik miał taki numer w ciągu ostatnich dziesięciu lat przed dniem złożenia wniosku;
2) wskazanie miejsc, w których znajduje się majątek dłużnika;
3) wskazanie okoliczności, które uzasadniają wniosek i ich uprawdopodobnienie;
4) aktualny i zupełny wykaz majątku z szacunkową wyceną jego składników;
5) spis wierzycieli z podaniem ich adresów i wysokości wierzytelności każdego z nich oraz terminów zapłaty;
6) spis wierzytelności spornych z zaznaczeniem zakresu w jakim dłużnik kwestionuje istnienie wierzytelności; wskazanie wierzytelności w spisie wierzytelności spornych nie stanowi jej uznania;
7) listę zabezpieczeń ustanowionych na majątku dłużnika wraz z datami ich ustanowienia, w szczególności hipotek, zastawów i zastawów rejestrowych;
8) informację o osiągniętych przychodach oraz o kosztach poniesionych na swoje utrzymanie oraz osób pozostających na utrzymaniu dłużnika, w ostatnich sześciu miesiącach przed dniem złożenia wniosku;
9) informację o czynnościach prawnych dokonanych przez dłużnika w ostatnich dwunastu miesiącach przed dniem złożenia wniosku, których przedmiotem były nieruchomości, akcje lub udziały w spółkach;
10) informację o czynnościach prawnych dokonanych przez dłużnika w ostatnich dwunastu miesiącach przed dniem złożenia wniosku, których przedmiotem były ruchomości, wierzytelności lub inne prawa, których wartość przekracza 10 000 zł;
11) oświadczenie o prawdziwości danych zawartych we wniosku.

Istotne: Jeżeli wniosek o upadłość składa wierzyciel przepisów powyższych nie stosuje się, za wyjątkiem wskazania okoliczności, które uzasadniają wniosek i ich uprawdopodobnienia. Przed wydaniem orzeczenia w przedmiocie ogłoszenia upadłości sąd może zobowiązać dłużnika do przedstawienia tych informacji w terminie dwóch tygodni (art. 491² ust. 5 pr. up.).

Wniosek rozpoznaje sąd rejonowy, gospodarczy (właściwy także w sprawach o ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy) w składzie jednego sędziego zawodowego (art. 491³ pr. up.). Wniosek u upadłość może złożyć dłużnik niewypłacalny, który utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, tj. taki, którego opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych przekracza trzy miesiące (art. 10 i art. 11 ust. 1 i 2 pr. up.), nawet jeżeli dotyczy to wyłącznie jednego wierzyciela (art. 491² ust. 2 pr. up.).

Istotne: Chociaż prawo oferuje takie rozwiązania, jak ugoda, mediacja, klauzulę rebus sic stantibus (art. 358¹ § 3 i 4 k.c.), to właśnie upadłość konsumencka zapewnia najdalej idącą funkcję oddłużeniową.

Zgodnie z art. 76a ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych od wniosku o ogłoszenie upadłości osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej pobiera się opłatę podstawową. Opłata podstawowa wynosi 30 zł (art. 14 ust. 3 UKSC).  Postanowienie w sprawie ogłoszenia upadłości sąd wydaje w terminie dwóch miesięcy od dnia złożenia wniosku. Zażalenie na postanowienie w sprawie ogłoszenia upadłości sąd drugiej instancji rozpoznaje w terminie miesiąca od dnia przedstawienia mu akt sprawy (art. 27 ust. 3 pr. up.).

W postanowieniu, którego obligatoryjne elementy wymienia art. 491⁵ pr. up. następuje w szczególności wyznaczenie sędziego-komisarza i syndyka wraz z wezwaniem wierzycieli upadłego do zgłaszania wierzytelności syndykowi za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego postępowanie sądowe, w ściśle określonym trzydziestodniowym terminie od dnia obwieszczenia postanowienia o ogłoszeniu upadłości w Rejestrze.

Istotne: Brak majątku dłużnika nie stanowi przeszkody do prowadzenia postępowania. Brak majątku nie może także stanowić podstawy do oddalenia wniosku i umorzenia postępowania. Podstawa prawna wynikająca z art. 13 pr. up. jest w tym zakresie wyłączona z zastosowania w upadłości konsumenckiej (art. 491² ust. 1 pr. up.).

Jeżeli więc majątek niewypłacalnego dłużnika nie wystarcza na pokrycie kosztów postępowania albo w masie upadłości brak jest płynnych funduszów na ich pokrycie, koszty te pokrywa tymczasowo Skarb Państwa w oparciu o postanowienie sędziego-komisarza, na które przysługuje zażalenie. Sędzia-komisarz zarządza następnie zaliczkowanie tych środków syndykowi (art. 491⁷ ust. 1-4 pr. up.). Do kosztów tych zalicza się przede wszystkim wynagrodzenie syndyka w wysokości od jednej czwartej przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat z nagród z zysku w czwartym kwartale roku poprzedniego, ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego do jego dwukrotności. W szczególnie uzasadnionych przypadkach sąd może ustalić to wynagrodzenie do czterokrotności takiego przeciętnego wynagrodzenia (art. 491⁹ ust. 2 i 3 pr. up.).

Istotne: Sąd w składzie jednego sędziego zawodowego ustala wynagrodzenie syndyka, biorąc pod uwagę wysokość funduszów masy upadłości, stopień zaspokojenia wierzycieli, nakład pracy, zakres czynności podejmowanych w postępowaniu, stopień ich trudności, czas trwania postępowania.

Ogłoszenie upadłości konsumenckiej rozpoczyna właściwe postępowanie upadłościowe. Może ono przybrać model likwidacyjny powiązany z ustaleniem planu spłaty wierzycieli, jak i model restrukturyzacyjny (układowy). Jeżeli bowiem zostanie uprawdopodobnione, że w drodze układu zostaną osiągnięte cele postępowania, sędzia-komisarz, na wniosek upadłego, postanowieniem zwołuje zgromadzenie wierzycieli w celu zawarcia układu (art. 491²² ust. 1 pr. up.).

Istotne: W każdym bądź razie wyboru sposobu likwidacji masy upadłości dokonuje samodzielnie syndyk w sposób, który umożliwia zaspokojenie wierzycieli w jak największym stopniu, z uwzględnieniem kosztów likwidacji (art. 491^11a ust. 1 pr. up.).

Jeżeli wartość oszacowania masy upadłości wskazana w spisie inwentarza przekracza pięciokrotność przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku w trzecim kwartale roku poprzedzającego złożenie spisu inwentarza, ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, syndyk zawiadamia wierzycieli oraz sąd za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego postępowanie sądowe z wykorzystaniem udostępnianych w tym systemie formularzy. W zawiadomieniu syndyk wskazuje sposób likwidacji oraz minimalną cenę likwidacji (art. 491^11a ust. 2 pr. up.). Syndyk może upoważnić upadłego do sprzedaży ruchomości należącej do masy upadłości (art. 491¹² pr. up.).

Istotne: Weryfikacja podstaw do ogłoszenia upadłości następuje w fazie likwidacyjnej, poprzez wystąpienie przez syndyka do naczelnika urzędu skarbowego, z wnioskiem o udzielenie informacji dotyczących upadłego, mających wpływ na ocenę jego sytuacji majątkowej, w szczególności dotyczących okoliczności powodujących powstanie po stronie upadłego obowiązku podatkowego w okresie pięciu lat przed dniem zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości, oraz zasięga informacji w Krajowym Rejestrze Sądowym, czy upadły jest wspólnikiem spółek handlowych, jak również czy w okresie dziesięciu lat przed dniem zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości sprawował funkcję członka organu spółek handlowych i czy w stosunku do tych spółek ogłoszono upadłość (art. 491⁸ ust. 1 pr. up.).

Po upływie terminu do zgłaszania wierzytelności i przeprowadzeniu likwidacji majątku wchodzącego w skład masy upadłości syndyk składa sądowi projekt planu spłaty wierzycieli z uzasadnieniem albo informację, że zachodzą przesłanki, o których mowa w art. 491^14a ust. 1 lub art. 491¹⁶ ust. 1 lub 2a.  W przypadku postępowania wszczętego wyłącznie na wniosek wierzyciela syndyk składa sądowi projekt planu spłaty wierzycieli z uzasadnieniem albo informację, że zachodzą przesłanki, o których mowa w art. 491^14a ust. 1 lub art. 491¹⁶ ust. 1 lub 2a, chyba że dłużnik na wezwanie syndyka oświadczy, że nie wnosi o sporządzenie planu spłaty wierzycieli ani o umorzenie zobowiązań bez ustalenia planu spłaty wierzycieli lub o warunkowe umorzenie zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli. Jeżeli dłużnik na wezwanie syndyka oświadczy, że nie wnosi o sporządzenie planu spłaty wierzycieli ani o umorzenie zobowiązań bez ustalenia planu spłaty wierzycieli lub o warunkowe umorzenie zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, sąd wydaje postanowienie o zakończeniu postępowania (art. 491¹⁴ ust. 1 i 2 pr. up.).

Należy zaznaczyć, że upadły w każdym czasie może złożyć wniosek o umorzenie postępowania, co wiąże się jednak z utratą możliwości oddłużenia. Umorzenie stanowi mechanizm weryfikacji podstaw do ogłoszenia upadłości. Jest także reakcją na uchybienie ze strony dłużnika po zgłoszeniu wniosku.

Ogłoszenie upadłości konsumenckiej nie wpływa na zdolność prawną upadłego, zdolność do czynności prawnych i zdolność do pozostawania w stosunku zatrudnienia. Majątek upadłego staje się jednak masą upadłości (art. 61 i 62 pr. up.). Upadły traci na wskutek tego możliwość dysponowania swoim majątkiem. Czynności prawne upadłego dotyczące mienia wchodzącego w skład masy upadłości są nieważne (art. 77 ust. 1 pr. up.).

Istotne: Postępowanie egzekucyjne dotyczące wierzytelności podlegające zgłoszeniu do masy upadłości, wszczęte przed ogłoszeniem upadłości, ulega zawieszeniu z mocy prawa z dniem ogłoszenia upadłości (art. 146 ust. 1 pr. up.). Postępowanie to umarza się z mocy prawa po uprawomocnieniu się postanowienia o ogłoszeniu upadłości.

Zawieszenie postępowania egzekucyjnego nie stoi na przeszkodzie w przesądzeniu własności nieruchomości, jeżeli przybicia udzielono przed ogłoszeniem upadłości, a nabywca egzekucyjny wpłaci w terminie cenę nabycia. Sumy uzyskane w zawieszonym postępowaniu egzekucyjnym, a jeszcze niewydane, przelewa się do masy upadłości po uprawomocnieniu się postanowienia o ogłoszeniu upadłości (art. 146 ust. 2 pr. up.). Po ogłoszeniu upadłości niedopuszczalne jest wszczęcie egzekucji świadczeń pieniężnych z masy upadłości. Świadczenie pieniężne zasądzone od syndyka podlega zaspokojeniu według przepisów ustawy.

Szczególną rolę w fazie likwidacyjnej zajmuje problem lokalu mieszkalnego lub domu jednorodzinnego upadłego. Dla konsumenta utrata lokalu lub domu wiąże się z utratą głównego dorobku oraz pogorszenia sytuacji życiowej. Z kolei dla wierzycieli będzie to najważniejszy składnik majątkowy, z którego będą szukać zaspokojenia. Jeżeli lokalu lub dom wchodzi w skład masy upadłości, to powinien być sprzedany w celu zaspokojenia wierzycieli. W ten sposób upadłość konsumencka będzie skutkować zmianą zamieszkania upadłego i jego rodziny.

Istotne: Lokal i mieszkanie wchodzi w skład masy upadłości, które często obciążone są hipoteką. W konsekwencji upadły musi liczyć się z koniecznością zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych w inny sposób. Wątpliwości co do tego, który z przedmiotów należących do upadłego wchodzą w skład masy upadłości, rozstrzyga sędzia-komisarz na wniosek syndyka lub upadłego, które zostaje doręczone wierzycielem. Na takie postanowienie służy zażalenie (art. 491¹¹ ust. 1-3 pr. up.).

Kwoty uzyskane ze sprzedaży tego składnika masy upadłości nie są w całości przeznaczane dla wierzycieli, w tym korzystających z zabezpieczeń rzeczowych, lecz w pierwszej kolejności przekazywane upadłemu. Następuje to w ten sposób, że z sumy uzyskanej ze sprzedaży wydziela się odpowiednią kwotę odpowiadającą przeciętnemu czynszowi najmu lokalu mieszkalnego w tej samej lub sąsiedniej miejscowości za okres od dwunastu do dwudziestu czterech miesięcy, jeżeli konieczne jest zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych upadłego i osób pozostających na jego utrzymaniu  (art. 342a ust. 1 pr. up.). Wysokość tej kwoty określa sędzia-komisarz, po zasięgnięciu opinii syndyka, biorąc pod uwagę potrzeby mieszkaniowe upadłego, w tym liczbą osób pozostających na jego utrzymaniu, zdolności zarobkowe upadłego i sumę uzyskaną ze sprzedaży. Musi to być jednak konieczne dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych, albowiem tam, gdzie istnieje możliwość zamieszkania w innym miejscu przez upadłego, środki nie zostaną przyznane. W każdym przypadku przyznanie środków następuje na wyraźny wniosek dłużnika. W założeniu środki te wypłacone będą jednorazowo po zrealizowaniu sprzedaży, chociaż w miarę możliwości może być przyznana zaliczka dla osoby wcześniej opuszczającej lokal lub dom. Na postanowienie sędziego-komisarza przysługuje zażalenie (art. 342a ust. 2 pr. up.). Ustawa nie przewiduje żadnego systemu kontroli wydatków.

Istotne: Upadłość konsumencka ma dwuetapowy charakter. Pierwszym etapem jest faza likwidacyjna, zaś drugim faza realizacji planu spłaty wierzycieli. Cechą charakterystyczną fazy drugiej jest to, że nie występuje tu proces składania propozycji restrukturyzacji zadłużenia i ich akceptacja przez wierzycieli. Plan spłaty jest ustalany przez sąd, który nie jest związany zarówno stanowiskiem dłużnika, jak i wierzycieli.

W pierwszej kolejności należy sporządzić listę wierzytelności. Tak więc wierzyciel osobisty upadłego, który chciałby uczestniczyć w postępowaniu upadłościowym, jeżeli niezbędne jest ustalenie jego wierzytelności, powinien w terminie oznaczonym w postanowieniu o ogłoszenie upadłości zgłosić sędziemu-komisarzowi swą wierzytelność (art. 236 ust. 1 pr. up.). Uprawnienie to przysługuje także wierzycielowi, gdy jego wierzytelność była zabezpieczona hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym, hipoteką morską lub przez inny wpis w księdze wieczystej lub w rejestrze okrętowym. Jeżeli wierzyciel nie zgłosi tych wierzytelności będą one umieszczone na liście wierzytelności z urzędu (art. 236 ust. 2 pr. up.). Oznacza to, że syndyk nie sporządza listy wierzytelności z urzędu.

Istotne: Niezgłoszenie wierzytelności nie chroni wierzycieli przed skutkami umorzenia zobowiązań upadłego, ponieważ umorzeniu podlegają zobowiązania powstałe przed dniem ogłoszenia upadłości (art. 491²¹ ust. 1 pr. up.).

Likwidacyjny model upadłości jest modelem klasycznym i wiodącym. W ramach tego postępowania syndyk obejmuje majątek upadłego i przeprowadza jego likwidację. Upadłość nie pozbawia upadłego zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych. Może on samodzielnie kupować produkty potrzebne mu do codziennego życia. Traci jednakże możliwość dysponowania swoim majątkiem, gdyż czynności podejmowane względem masy upadłości są co do zasady nieważne (art. 77 ust. 1 pr. up.). Syndyk w oparciu o zgłoszone wierzytelności, a niekiedy z urzędu, sporządza listę wierzytelności w postępowaniu upadłościowym. Sumy uzyskane z likwidacji składników majątkowych przeznaczone są na zaspokojenie wierzycieli. Syndyk sporządza plany podziału sum uzyskanych na skutek likwidacji masy upadłości. Wierzyciele, których roszczenia odsetkowe nie mogą zostać zaspokojone (art. 92 pr. up.) dość szybko otrzymują jednak dywidendę upadłościową. Syndyk zaś nie musi czekać do momentu zbycia ostatniego składnika masy upadłościowej, aby dokonać podziału z uzyskanych środków.

Istotne: Sporządzenie ostatecznego planu podziału otwiera możliwość ustalenia planu spłaty wierzycieli przez sąd.

Plan spłaty określa zakres i czas spłacania przez upadłego zobowiązań, których nie udało się zaspokoić w fazie likwidacyjnej. Pozostała część zobowiązań będzie przewidziana do umorzenia na wypadek wykonania nałożonych na dłużnika obowiązków. Plan określa jaka część zobowiązań zostanie umorzona (art. 491¹⁵ ust. 1 pr. up.). Sąd ustala nowe terminy płatności dla zobowiązań uznanych na liście wierzytelności, niewykonane w toku postępowania na podstawie planu podziału  w okresie maksymalnie 36 miesięcy liczonych od dnia prawomocności postanowienia (art. 491¹⁵ ust. 1 pr. up.).

Istotne: Plan spłaty obejmuje nie tylko zobowiązania sprzed daty ogłoszenia upadłości, uznane na liście wierzytelności, ale także zobowiązania z czasu trwającego postępowania.

W ramach zobowiązań powstałych w czasie trwającego postępowania, istnieje jedynie możliwość rozłożenie należności na raty, co oznacza, że zobowiązania powstałe po dacie ogłoszenia upadłości nie mogą być umorzone w następstwie wykonania planu spłaty (art. 491¹⁵ ust. 2 pr. up.). Identycznie są traktowane koszty postępowania upadłościowego, które tymczasowo pokrywane są przez Skarb Państwa (art. 491¹⁵  ust. 3 pr. up.).

Istotne: Stanowisko upadłego co do planu spłaty nie jest wiążące, chociaż okoliczności dotyczące upadłego są kluczowymi kryteriami (np. możliwości zarobkowe, potrzeby życiowe, mieszkaniowe), jakie sąd bierze pod uwagę, przy ustalaniu planu spłaty (art. 491¹⁵ ust. 4 pr. up.). Ustalenie planu spłaty nie może ograniczyć praw wierzyciela przysługujących mu wobec innych osób odpowiedzialnych za dług konsumenta.

Sąd umarza zobowiązania upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, jeśli osobista sytuacja upadłego w oczywisty sposób wskazuje, że jest on trwale niezdolny do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli (art. 491¹⁶ ust. 1 pr. up.). W okresie wykonywania planu spłaty wierzycieli upadły nie może dokonywać czynności prawnych, dotyczących jego majątku, które mogłyby pogorszyć jego zdolność do wykonania planu spłaty wierzycieli, aczkolwiek w szczególnie uzasadnionych przypadkach na wniosek upadłego sąd może wyrazić zgodę albo zatwierdzić dokonanie takich czynności (art. 491¹⁸ ust. 1 i 2 pr. up.).

Sąd wydaje postanowienie o odmowie ustalenia planu spłaty wierzycieli albo umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli lub warunkowego umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, jeżeli:

1) upadły doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień w sposób celowy, w szczególności przez trwonienie części składowych majątku oraz celowe nieregulowanie wymagalnych zobowiązań,

2) w okresie dziesięciu lat przed dniem zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości w stosunku do upadłego prowadzono postępowanie upadłościowe, w którym umorzono całość lub część jego zobowiązań – chyba że ustalenie planu spłaty wierzycieli lub umorzenie zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli lub warunkowe umorzenie zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli jest uzasadnione względami słuszności lub względami humanitarnymi (art. 491^14a ust.1 pr. up.).

Istotne: Uprawomocnienie się postanowienia o ustaleniu planu spłaty wierzycieli albo o umorzeniu zobowiązań oznacza zakończenie postępowania. Po wykonaniu planu spłaty sąd umarza postępowanie (art. 491²¹ ust. 1 pr. up.).

Nie podlegają umorzeniu zobowiązania o charakterze alimentacyjnym, zobowiązania wynikające z rent z tytułu odszkodowania za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci, zobowiązania do zapłaty orzeczonych przez sąd kar grzywny, a także do wykonania obowiązku naprawienia szkody oraz zadośćuczynienia za doznana krzywdę, zobowiązania do zapłaty nawiązki lub świadczenia pieniężnego orzeczonych przez sąd jako środek karny lub środek związany z poddaniem sprawcy próbie, jak również zobowiązania do naprawienia szkody wynikającej z przestępstwa lub wykroczenia stwierdzonego prawomocnym orzeczeniem oraz zobowiązania, których upadły umyślnie nie ujawnił, jeżeli wierzyciel nie brał udziału w postępowaniu (art. 491²¹ ust. 2 pr. up.).

Warto dodać, że upadły, jak również każdy z wierzycieli, może złożyć wniosek o zmianę treści planu spłaty na względniejszą dla niego w każdej sytuacji, w której nie będzie mógł się wywiązać z uprzednio określonych obowiązków. Sąd może przedłużyć termin spłaty wierzycieli na dalszy okres nieprzekraczający osiemnastu miesięcy (art. 491¹⁹ ust. 1 pr. up.). Jeżeli niemożność wykonania obowiązków wynikających z uprzedniego planu spłaty ma charakter trwały i wynika z okoliczności niezależnych od upadłego, sąd po wysłuchaniu wierzycieli może umorzyć niewykonane zobowiązania upadłego  (art. 491¹⁹ ust. 2 pr. up.). Na postanowienie o zmianie planu przysługuje zażalenie (art. 491¹⁹ ust. 3 pr. up.).

Istotne: Możliwe jest także uchylenie planu spłaty wierzycieli, gdy upadły nie wykonuje go, nie składa wniosku o jego zmianę lub wniosek ten jest niezasadny, chyba że uchybienie jest nieznaczne lub względy humanitarne lub względy słuszności przemawiają za jego nieuchylaniem, przy czym w razie uchylenia planu zobowiązania upadłego nie podlegają umorzeniu (art. 491²⁰ ust. 1-3 pr. up.).

Umorzenie zobowiązań dłużnika stanowi naczelny cel postępowania upadłościowego prowadzonego wobec osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej, które powinno być poprzedzone próbą spłacenia przynajmniej części zadłużenia w ramach fazy likwidacyjnej i fazy realizacji planu spłaty wierzycieli. Pierwszym momentem oddłużenia jest zatwierdzenie listy wierzytelności, gdy faza likwidacyjna nie przynosi pożądanego efektu, ze względu na brak majątku upadłego. Wówczas nie sporządza się planu podziału. Drugim momentem jest wykonanie ostatecznego planu podziału. Jeżeli upadły nie dysponuje odpowiednim majątkiem w celu spłaty wierzycieli, sąd odstępuje od ustalania planu spłaty wierzycieli i umarza postępowanie. Trzecim momentem jest zmiana okoliczności, w wyniku czego dłużnik utracił trwale możliwość wywiązania się z nałożonych na niego obowiązków. Czwartym momentem jest wykonanie przez upadłego ustalonego planu spłaty.

Istotne: Umorzenie w dwóch pierwszych przypadkach oznacza, że koszty postępowania poniesie Skarb Państwa (art. 491¹⁶ ust. 2 pr. up.).

Od umorzenia zobowiązań dłużnika należy odróżnić umorzenie postępowania o upadłość konsumencką. Przede wszystkim sąd umarza postępowanie na wniosek upadłego. Następuje to w przypadku, gdy upadły nie wskaże lub nie wyda syndykowi całego majątku, niezbędnych dokumentów lub w inny sposób nie wykonuje ciążących na nim zobowiązań. Przy takich przesłankach sąd z urzędu albo na wniosek syndyka lub wierzyciela, po przesłuchaniu upadłego, syndyka, a także wierzycieli umarza postępowanie, chyba że uchybienie przez upadłego ciążącym na nim obowiązkom nie jest istotne lub przeprowadzenie postępowania jest uzasadnione względami słuszności lub względami humanitarnymi (art. 491¹⁰ ust. 1 pr. up.).

Model układowy (restrukturyzacyjny) upadłości konsumenckiej regulowany jest przepisami art. 491²² – 491²³ pr. up. Model układowy stwarza większe możliwości niż plan spłaty wierzycieli. Układ może nastąpić w toku postępowania planu spłaty bądź nawet zastąpić fazę likwidacyjną postępowania. Model ten stosuje się, gdy zostanie uprawdopodobnione, że w drodze układu zostaną osiągnięte cele postępowania upadłościowego, tj. zaspokojenie wierzycieli i oddłużenie. Wyłącznie uprawnionym do wnioskowania o zwołania zgromadzenia wierzycieli celem przyjęcia układu jest sam upadły (art. 491²² ust. 1 pr. up.). Zwołując zgromadzenie wierzycieli sędzia-komisarz może wstrzymać likwidację majątku upadłego w szczególności lokalu mieszkalnego albo domu jednorodzinnego, w którym zamieszkuje upadły. Na postanowienie o wstrzymaniu likwidacji przysługuje zażalenie. Wniosek taki złożony po zakończeniu likwidacji masy upadłości pozostawia się bez rozpoznania, zaś układ może być przyjęty wyłącznie za zgodą upadłego. Wniosek taki może także złożyć każdy z wierzycieli, w przypadku postępowania wszczętego na wniosek wierzyciela (art. 491²² ust. 2-5 pr. up.). Układ w upadłości konsumenckiej zastępuje likwidację masy upadłości i plan spłaty. Jeżeli jednak nie dojdzie do zawarcia i zatwierdzenia układu, należy przeprowadzić likwidację majątku upadłego.

CO NA TO SĄD?

Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 2011 r., II UK 377/10, OSNAPiUS 2012, Nr 15-16, poz. 203 okoliczność zawieszenia działalności gospodarczej nie pozbawia statusu przedsiębiorcy, a w konsekwencji nie uzasadnia ogłoszenia upadłości konsumenckiej.

PRZYKŁAD Z ŻYCIA WŹIĘTY

Jadwiga Marczuk pozostawała w związku małżeńskim. W trakcie trwania małżeństwa zaciągnęła liczne pożyczki, które osiągnęły w dniu 20 września 2022 r., kwotę dwustu tysięcy złotych. Jadwiga Marczuk nigdy wcześniej nie prowadziła działalności gospodarczej. Niewypłacalność Jadwigi Marczuk powstała w dniu 15 kwietnia 2022 r., ponieważ od 15 stycznia nie była ona w stanie spłacać pożyczek w wysokości stu pięćdziesięciu tysięcy złotych na skutek wypadku w pracy i związanego z tym trwałego kalectwa. Mąż był także rencistą. Jedynym wierzycielem pozostała firma „Pożyczek”. W dniu 17 maja 2023 r., Jadwiga Marczuk złożyła na urzędowym formularzu wniosek o ogłoszenie upadłości konsumenckiej. Opłaciła go w wysokości 30 zł. Wskazała też, że posiada jedynie nieruchomość o wartości dwustu tysięcy, która obciążona jest hipoteką z tytułu kredytu wynoszącego sto tysięcy złotych. Dlatego Jadwiga Marczuk wniosła o obciążenie kosztami postępowania upadłościowego tymczasowo Skarb Państwa. Złożenie wniosku doprowadziło wszczęcia właściwego postępowania upadłościowego. Po dwóch miesiącach w dniu 17 lipca 2023 r., sąd upadłościowy wydał postanowienie o ogłoszeniu upadłości, wyznaczył syndyka i wezwał wierzycieli do zgłaszania swych wierzytelności w terminie 30 dni. Ustalono listę wierzycieli i plan podziału. Sąd zarządził sprzedaż nieruchomości. Uzyskano kwotę stu osiemdziesięciu tysięcy złotych, z tego spłacono kredyt hipoteczny w wysokości stu tysięcy. Przeciętny czynsz lokalu mieszkalnego wynosił tysiąc złotych. Sąd przyznał więc Jadwidze Marczuk i jej mężowi kwotę dwudziestu czterech tysięcy na wynajęcie lokalu za okres dwudziestu czterech miesięcy (24 miesiące x 1000 zł). Pozostałe ze sprzedaży mieszkania pięćdziesiąt sześć tysięcy przeznaczył na spłatę wierzyciela firmę „Pożyczek”, zgodnie z ustalonym planem spłaty wierzycieli. Natomiast pozostały dług w wysokości stu pięćdziesięciu tysięcy minus pięćdziesiąt sześć tysięcy, czyli dziewięćdziesiąt sześć tysięcy – umorzył. Po wykonaniu planu spłaty sąd umorzył postępowanie.

PODSUMOWANIE – PORADNIK PRAKTYCZNY

1. Upadłość konsumencka występuje w dwóch stadiach, tj. postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości i właściwym postępowaniu upadłościowym, które kończy się prawomocnym ustaleniem planu spłaty albo umorzeniem zobowiązań, co oznacza zakończenie postępowania.
2. Istnieje możliwość ogłoszenia upadłości po śmierci dłużnika na podstawie art. 418 i n. pr. up.
3. Nie jest możliwe prowadzenie upadłości konsumenckiej w stosunku do dłużnika, który mając taki obowiązek jako przedsiębiorca nie dopełnił go. Dodatkowo zawieszenie działalności gospodarczej nie oznacza, że można ogłosić upadłość konsumencką.
4. Przesłanką pozytywną ogłoszenia upadłości jest niewypłacalność. Przesłanką negatywną jest doprowadzenie do niewypłacalności umyślnie lub na skutek rażącego niedbalstwa.
5. W ramach upadłości konsumenckiej dłużnik (osoba fizyczna) posiada wyłącznie zobowiązania związane z prowadzeniem działalności gospodarczej bądź zobowiązania związane z prowadzeniem działalności gospodarczej i zobowiązania prywatne lub wyłącznie zobowiązania prywatne. Te ostatnie najbardziej oddają model upadłości konsumenckiej.
6. Upadłość konsumencka nie może być wszczęta z urzędu przez sąd upadłościowy, a jedynie na wniosek dłużnika lub jego pełnomocnika.
7. Dłużnik nie jest ograniczony jakimkolwiek terminem na złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej. Dłużnik może też w każdej chwili do dnia ogłoszenia upadłości cofnąć wniosek (art. 491¹⁰ ust. 1 pr. up.).
8. Wniosek składany jest na urzędowym formularzu określonym przez Ministra Sprawiedliwości w rozporządzeniu z dnia 17 grudnia 2015 r., w sprawie określenia formularzy wniosku o ogłoszenie upadłości osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej.
9. Uzasadnieniem dla złożenia wniosku będą m.in. podatki, inflacja, wypadek, choroba, rozwód, śmierć bliskiej osoby, brak umiejętności radzenia sobie z problemami finansowymi, kredyt brany przez osoby biedne, lub osoby bogate w celu luksusowej konsumpcji i życia ponad stan.
10. Wnioskodawca powinien we wniosku wskazać swoją niewypłacalność i sporządzić wykaz majątku.

Autor: dr Mariusz Korcyl

Radca Prawny