W Kodeksie spółek handlowych można rozróżnić wiele rodzajów akcji, które występują w spółce akcyjnej. Ujmując rzecz ogólnie, akcje inkorporują prawa akcjonariuszy z tytułu członkostwa w spółce. Akcje bywają kwalifikowane jako prawa podmiotowe, dokumenty stanowiące papiery wartościowe ucieleśniające prawa akcjonariusza lub ułamek kapitału zakładowego. Podstawowymi kryteriami odróżniającym akcje, są zróżnicowane ich cechy, przywileje i obowiązki.

AKCJE OBEJMOWANE ZA WKŁADY PIENIĘŻNE I WKŁADY NIEPIENIĘŻNE

Akcje w spółce akcyjnej mogą być obejmowane za tradycyjne wkłady pieniężne lub za wkłady niepieniężne zwane aportami. Akcje obejmowane za wkłady pieniężne powinny być opłacone przed zarejestrowaniem spółki co najmniej w jednej czwartej ich wartości nominalnej. Natomiast akcje obejmowane za wkłady niepieniężne powinny być pokryte w całości nie później niż przed upływem roku od zarejestrowania spółki (art. 309 § 3 k.s.h.). Możliwa jest także sytuacja, gdy akcje obejmowane są zarówno za wkłady pieniężne, jak i wkłady niepieniężne. Można tu zatem mówić o akcjach mieszanych. W takim przypadku kapitał zakładowy powinien być pokryty przed zarejestrowaniem spółki co najmniej co najmniej jednej czwartej wysokości, czyli 25.000,00 zł (art. 309 § 4 k.s.h.).

AKCJE OBJĘTE WSPÓLNOŚCIĄ

Kolejną kategorią akcji są akcje objęte wspólnością jako następstwo dziedziczenia bądź wspólnego objęcia akcji na przykład przez małżonków. Akcje co do zasady są niepodzielne (art. 333 § 1 k.s.h.). W razie zaistnienia wspólności współuprawnieni wykonują swoje prawa w spółce przez wspólnego przedstawiciela, którym może być wyznaczony do tego pełnomocnik lub przedstawiciel ustawowy. Za świadczenia związane z akcją współwłaściciele odpowiadają solidarnie. Jeżeli jednak współuprawnieni nie wskazali wspólnego przedstawiciela, oświadczenia spółki mogą być dokonywane wobec któregokolwiek z nich (art. 333 § 3 k.s.h.). Statut może ograniczyć lub wyłączyć wstąpienie do spółki wspólnika akcjonariusza w przypadku, gdy akcja jest objęta wspólnością majątkową małżeńską (art. 333 § 4 k.s.h.).

AKCJE IMIENNE I NA OKAZICIELA

Akcje mogą być imienne, aczkolwiek obowiązkowa dematerializacja zniosła anonimowość wszystkich akcjonariuszy spółek akcyjnych. Tym samym stali się oni imiennymi uczestnikami obrotu. Akcjami imiennymi muszą być akcje uprzywilejowane z wyjątkiem akcji niemych (art. 351 § 1 k.s.h.), a także akcje, z którymi związany jest obowiązek powtarzających się świadczeń niepieniężnych (art. 356 § 1 k.s.h.). Innym rodzajem akcji są akcje na okaziciela. W spółce akcyjnej akcje imienne mogą być zamieniane na akcje na okaziciela i odwrotnie, chyba że ustawa lub statut nie dopuszcza takiej zamiany (art. 334 § 2 k.s.h.). Wówczas konieczna jest zmiana statutu. Nie można także zamienić akcji imiennej z obowiązkiem powtarzających się świadczeń niepieniężnych na akcje na okaziciela.

AKCJE ZWYKŁE I AKCJE UPRZYWILEJOWANE

Akcje zwykłe uprawniają do jednego głosu na zgromadzeniu wspólników. Z kolei dywidenda jest wypłacana zgodnie z wniesionymi do spółki wkładami, chyba że statut stanowi inaczej. Wymaga podkreślenia, że akcje uprzywilejowane, z wyjątkiem akcji niemych powinny być imienne (art. 351 § 1 k.s.h.). Można wyróżnić trzy podstawowe rodzaje uprzywilejowania, tj. prawo do głosu, prawo do dywidendy lub podziału majątku w przypadku likwidacji spółki. Przy czym uprzywilejowanie w zakresie prawa głosu nie dotyczy spółki publicznej (art. 351 § 2 k.s.h.). Przesłanką przyznania ww. uprzywilejowania bądź dodatkowego uprzywilejowania jest uregulowanie tych zagadnień w statucie. Statut może uzależniać przyznanie szczególnych uprawnień od spełnienia dodatkowych świadczeń na rzecz spółki, upływu terminu lub ziszczenia się warunku. Inne rodzaje uprzywilejowania mogą polegać na pierwszeństwie wykonania prawa poboru, pierwszeństwie lub w ostatnim rzędzie umorzenia akcji, prawie powoływania lub odwoływania organów, pierwszeństwie w nabyciu zbywanych akcji, pierwszeństwie skierowania oferty do określonych odbiorców, wyrażaniu zgody na niektóre czynności spółki, uprzywilejowania w kwestii zwoływania walnego zgromadzenia, pierwszeństwie przejęcia akcji przy przymusowym wykupie.

Jak wspomniano akcje uprzywilejowane co do głosu, z wyjątkiem akcji niemych, powinny być akcjami imiennymi. Jednej akcji nie można jednakże przyznać więcej niż dwa głosy (art. 352 k.s.h.). Natomiast uprzywilejowanie co do dywidendy może przyznać uprawnionemu dywidendę, która przewyższa nie więcej niż o połowę dywidendę przeznaczoną do wypłaty akcjonariuszom uprawnionym z akcji nieuprzywilejowanych (art. 353 § 1 k.s.h.). Akcje uprzywilejowane w zakresie dywidendy nie korzystają z pierwszeństwa zaspokojenia przed pozostałymi akcjami. Jednocześnie wobec akcji uprzywilejowanej w zakresie dywidendy  może być wyłączone prawo głosu (akcje nieme). Zasad powyższych nie stosuje się jednakże do akcji niemych (art. 353 § 3 k.s.h.). Uprzywilejowanie może dotyczyć bieżącej dywidendy bądź dywidendy za poprzednie lata obrotowe, co nie dotyczy wszakże zaliczek dywidendowych. Kolejne uprzywilejowanie co do podziału majątku w razie likwidacji spółki polega na pierwszeństwie wypłaty kwot likwidacyjnych z majątku spółki lub określenie większych kwot wypłat przed innymi akcjami.

Jak stanowi art. 351 § 4 k.s.h., akcjonariusz może ponadto wykonywać przyznane mu szczególne uprawnienia związane z akcją uprzywilejowaną po zakończeniu roku obrotowego, w którym wniósł w pełni wkład na pokrycie kapitału zakładowego.

AKCJE NIEME

Statut spółki może zawierać postanowienia, zgodnie z którymi wobec akcji uprzywilejowanych co do dywidendy może być wyłączone prawo głosu. Akcje tego rodzaju nazywane są akcjami niemymi, czyli bez głosu. W razie wprowadzenia akcji niemych, nie obowiązuje limit dywidendy wynoszący najwyżej 150 % dywidendy akcji nieuprzywilejowanych. Nie można bowiem w tym kontekście zapomnieć, że wprowadzenie uprzywilejowania dywidendowego jest limitowane zgodnie z art. 353 § 1 k.s.h., do maksymalnego poziomu 150 % dywidend uprzywilejowanych w stosunku do akcjonariuszy, którzy nie mają takiego uprzywilejowania. Nie dotyczy to jednak zaliczek na poczet dywidendy.

Akcje takie korzystają z pierwszeństwa w zaspokojeniu przed pozostałymi akcjonariuszami. Statut może przewidywać, że akcjonariuszowi uprawnionemu z akcji niemej, któremu nie wypłacono w pełni albo częściowo dywidendy w danym roku obrotowym, przysługuje wyrównanie z zysku w następnych latach, nie później jednak niż w ciągu kolejnych trzech lat obrotowych, czego nie stosuje się do zaliczek dywidendowych (art. 353 § 4 i 5 k.s.h.).

AKCJE ZWIĄZANE Z OBOWIĄZKIEM POWTARZAJĄCYCH SIĘ ŚWIADCZEŃ NIEPIENIĘŻNYCH

Akcje odzwierciedlają prawa udziałowe, aczkolwiek poza uprawnieniami z tego wynikającymi możliwe jest wprowadzenie dodatkowych obowiązków. Jednakże obowiązki takie związane są wyłącznie z akcjami imiennymi (art. 356 § 1 k.s.h.). Oznacza to, że akcja na okaziciela powiązana z obowiązkiem powtarzających się świadczeń niepieniężnych będzie nieważna. Szczególny charakter takich akcji polega na tym, że mogą być one przenoszone tylko za zgodą spółki. Spółka może odmówić zgody jedynie z ważnych powodów, bez obowiązku wskazania innego nabywcy.

Obowiązek powtarzających się świadczeń niepieniężnych, takich jak przykładowo obowiązek dostarczania miodu, czy blach do produkcji samochodów, jest korzystny dla spółki, ponieważ stanowi uzupełnienie jej możliwości finansowych. Z drugiej strony akcjonariusz otrzymuje wynagrodzenie i to nawet wtedy, gdy bilans spółki nie wykazuje zysku. Wynagrodzenie wypłacane akcjonariuszowi nie może jednak przewyższać zwykłego wynagrodzenia przyjętego w obrocie (art. 355 § 3 k.s.h.). Inaczej rzecz ujmując będzie to wynagrodzenie według przeciętnej ceny obowiązującej w stosunkach gospodarczych.

Jeżeli dojdzie do zbycia akcji związanych z obowiązkiem powtarzających się świadczeń niepieniężnych, po wyrażeniu w tej materii uprzedniej bądź następczej zgody przez zarząd, obowiązek ten przechodzi na nabywcę akcji. Przedmiotowy obowiązek może być realizowany zarówno na rzecz spółki, jak i osób trzecich. Statut może przewidywać odszkodowanie umowne za niewykonanie lub nienależyte wykonanie powtarzających się świadczeń związanych z akcją (art. 356 § 3 k.s.h.). Chodzi w tym przypadku o odszkodowanie rozumiane jako kary umowne zawarte w statucie.

W spółce akcyjnej brak podstaw do żądania wyłączenia akcjonariusza tylko z tego względu, że nie zrealizował on tego rodzaju obowiązku. W spółce akcyjnej bowiem brak odpowiednika przepisu art. 266 k.s.h., który istnieje w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością.

AKCJE WŁASNE

W pewnych okolicznościach spółka może stać się własnym wspólnikiem. Zasadą jest, że spółka nie może nabywać wyemitowanych przez nią akcji (akcje własne). Jednakże w świetle art. 362 § 1 k.s.h., zakaz ten nie dotyczy:

1. nabycia akcji w celu zapobieżenia bezpośrednio zagrażającej spółce poważnej szkodzie;
2. nabycia akcji, które mają być zaoferowane do nabycia pracownikom lub osobom, które były zatrudnione w spółce lub spółce z nią powiązanej przez okres co najmniej trzech lat;
3. spółki publicznej, nabywającej akcje w celu wypełnienia zobowiązań wynikających z instrumentów dłużnych zamiennych na akcje;
4. nabycia akcji w drodze sukcesji uniwersalnej;
5. instytucji finansowej, która nabywa za wynagrodzeniem w pełni pokryte akcje na cudzy rachunek celem ich dalszej odsprzedaży;
6. nabycia akcji w celu ich umorzenia;
7. nabycia w pełni pokrytych akcji w drodze egzekucji celem zaspokojenia roszczeń spółki, których nie można zaspokoić w inny sposób z majątku akcjonariusza;
8. nabycia w pełni pokrytych akcji nieodpłatnie;
9. nabycia na podstawie i w granicach upoważnienia udzielonego przez walne zgromadzenie; upoważnienie powinno określać warunki nabycia, w tym maksymalną liczbę akcji do nabycia, okres upoważnienia, który nie może przekraczać pięciu lat, oraz maksymalną i minimalną wysokość zapłaty za nabywane akcje, jeżeli nabycie następuje odpłatnie;
10. nabycia akcji w innych przypadkach przewidzianych w ustawie.

W przypadkach określonych w pkt 1, 2 i 8 nabycie akcji własnych przez spółkę jest dozwolone tylko wtedy, gdy zostały spełnione łącznie następujące warunki:

1. nabyte akcje zostały w pełni pokryte;
2. łączna wartość nominalna nabytych akcji nie przekracza 20% kapitału zakładowego spółki, uwzględniając w tym również wartość nominalną pozostałych akcji własnych, które nie zostały przez spółkę zbyte;
3. łączna cena nabycia akcji własnych, powiększona o koszty ich nabycia, nie jest wyższa od kapitału rezerwowego, utworzonego w tym celu z kwoty, która zgodnie z348 maksymalna kwota dywidendy i termin jej wypłaty § 1 może być przeznaczona do podziału.

Zasady powyższe oraz art. 363-365 k.s.h., stosuje się odpowiednio do ustanowienia zastawu na akcjach własnych spółki, przy czym nie dotyczy to instytucji finansowej, jeżeli ustanowienie zastawu na akcjach jest związane z przedmiotem jej działalności. Podobnie przepisy art. 362-363 stosuje się odpowiednio do nabycia akcji własnych spółki dominującej przez spółkę przez spółdzielnie zależną. Dotyczy to także osób działających na ich rachunek (art. 362 § 3 i 4 k.s.h.).

Akcje nabyte w drodze egzekucji muszą być zbyte w ciągu roku od dnia nabycia, a jeżeli tak się nie stanie, muszą być umorzone (art. 363 § 4 i 5 k.s.h.). Akcje własne muszą być umieszczone w bilansie jako osobna pozycja kapitału własnego w wartości ujemnej. Należy przy tym zmniejszyć kapitał rezerwowy na akcje własne i odpowiednio zwiększyć kapitał zapasowy. Istotą akcji własnych jest, że mają one charakter czasowy i nie wykonuje się z nich praw udziałowych. Prawa te pozostają zawieszone do czasu umorzenia akcji.

AKCJE GRATISOWE

Akcjonariuszom wydawane są akcje gratisowe na podstawie art. 442 § 3 k.s.h., jeżeli dochodzi do podwyższenia kapitału zakładowego w drodze zwiększenia wartości nominalnych akcji, które pokrywane są ze środków własnych spółki. Należy przez to rozumieć środki pochodzące z kapitału zapasowego bądź kapitału rezerwowego. W praktyce nazywane jest to metodą kapitalizacji rezerw, czyli papierowym podwyższeniem kapitału zakładowego. Akcjonariusze otrzymują więc akcje gratisowe, gdyż nie wnoszą w zamian wkładów na akcje, które pochodzą z majątku spółki. Akcje te otrzymują proporcjonalnie do posiadanych akcji w kapitale zakładowym. Akcje gratisowe nie wymagają objęcia, gdyż są przydzielane akcjonariuszom „z automatu”. Dopuszczalne jest również w tym wariancie zwiększenie wartości nominalnej akcji przysługujących już akcjonariuszom.

CO NA TO SĄD? 

W wyroku z dnia 17 marca 2016 r., II CSK 232/15 Glosa 2016, nr 3 Sąd Najwyższy stwierdził, że prawo żądania zamiany akcji przysługuje akcjonariuszowi, który złożył przed zmianą statutu wykluczającą możliwość konwersji akcji imiennych na okaziciela. Dotyczyło to sytuacji, gdy spółka odmówiła uzasadnionemu żądaniu akcjonariusza, by następnie na skutek wytoczenia powództwa, doszło do zmiany statutu już w fazie postępowania sądowego. Taka zmiana statutu, która wyklucza konwersję akcji, może działać tylko na przyszłość. Nie może ona natomiast wywoływać skutku wobec akcjonariusza, który nabył stosowne roszczenie już wcześniej. W odmiennym razie doszłoby do naruszenia konstytucyjnej zasady ochrony praw nabytych.

PRZYKŁAD Z ŻYCIA WŹIĘTY

W spółce akcyjnej „Grela” akcjonariusz Witold Kawecki posiad 100 akcji imiennych. Głównym przedmiotem działalności spółki jest produkcja i handel maszynami rolniczymi. Statut spółki nie przewidywał dotychczas obowiązku powtarzających się świadczeń niepieniężnych, jak również odszkodowania umownego za niewykonanie lub nienależyte wykonanie tego obowiązku. Ze względu na specyficzny charakter produkcji zarząd spółki podjął uchwałę, mocą której na akcjonariusza Kaweckiego nałożono dodatkowy obowiązek powtarzających się świadczeń niepieniężnych na rzecz spółki polegający na dostarczaniu specjalnych łożysk w ilości stu sztuk miesięcznie. Tym samym doszło do podwójnego skutku, albowiem spółka została zobowiązana do zapłaty wynagrodzenia za dostarczanie łożysk według przeciętnych cen rynkowych bez względu na zyski z produkcji, zaś akcjonariusz został zobowiązany do realizacji tego obowiązku. Przyjęto, że obowiązek ten akcjonariusz będzie realizował w okresie od kwietnia do października 2023 r. Akcjonariusz Kawecki postanowił, że z dniem 15 lipca 2023 r., przeniesie akcje na Jakuba Walczaka. Zarząd spółki nie wyraził jednak zgody na czynność przeniesienia w dniu 12 lipca 2023 r. Jako ważne powody wskazał brak możliwości realizacji obowiązku dostarczania łożysk przez Walczaka, który prowadził działalność konkurencyjną względem spółki akcyjnej „Grela”. Spółka nie miała obowiązku wskazania innego nabywcy. Gdyby zatem akcjonariusz Kawecki pomimo tego przeniósł akcje na Walczaka, czynność taka będzie nieważna na podstawie art. 356 § 2 k.s.h.

PODSUMOWANIE – PORADNIK PRAKTYCZNY

1. Na pograniczu między akcjami imiennymi i akcjami na okaziciela znajdują się imienne świadectwa tymczasowe (art. 335 § 1 zd. 2 k.s.h.). To statut powinien określać, czy akcje są imienne, czy na okaziciela (art. 304 § 1 pkt. 5 k.s.h.).
2. Akcje aportowe wiążą się z podwyższonym ryzykiem pełnego ich pokrycia, co determinuje dopuszczalność wniesienia wkładów niepieniężnych dopiero po rejestracji spółki, podwyższenia kapitału zakładowego w terminie 1 roku od dnia rejestracji, ewentualnie podwyższenia kapitału (art. 309 § 3 zd. 1 oraz art. 431 § 7 k.s.h.).
3. Indywidualne przywileje akcjonariuszy wynikające z akcji podlegają bardzo silnej ochronie na podstawie art. 415 § 3 k.s.h. Oznacza to, że uchwała uszczuplająca przywileje powinna nie tylko spełniać ogólne wymogi stawiane zmianie statutu, ale wymaga dodatkowo zgody wszystkich akcjonariuszy, których prawa mają zostać uszczuplone.
4. Kodeks spółek handlowych nie przewiduje zamkniętego katalogu przywilejów wynikających z akcji. Typowymi przywilejami są prawo głosu, prawo do dywidendy, prawo do podziału majątku w przypadku likwidacji spółki.
5. Zmiana akcji imiennych na okaziciela lub odwrotnie dokonuje się na żądanie akcjonariusza, aczkolwiek statut może wprowadzać ograniczenia takich zmian. Jeżeli takich ograniczeń brak, spółka powinna spełnić żądanie akcjonariusza.
6. Obowiązek powtarzających się świadczeń niepieniężnych może wynikać ze statutu, a w razie braku takich postanowień, z uchwały zarządu lub innego upoważnionego do tego organu.
7. Wynagrodzenie akcjonariusza za wykonanie obowiązku powtarzających się świadczeń niepieniężnych może być płatne cząstkowo, po wykonaniu kilku świadczeń, rocznie lub miesięcznie.
8. Ustawowym przypadkiem zezwolenia na nabycie akcji własnych przez spółkę będzie art. 515 § 2 k.s.h (przyznanie udziałów albo akcji spółki przejmowanej), art. 541 § 5 k.s.h (zastrzeżenia co do planu podziału).

Autor: dr Mariusz Korcyl

Radca Prawny