Istota zastawu na udziale sprowadza się do następującej definicji. Otóż w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności wspólnik może obciążyć udział prawem, na mocy którego wierzyciel będzie mógł dochodzić zaspokojenia z udziału bez względu na to, kto będzie udziałowcem z danego udziału oraz z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi udziałowca. Mówiąc prościej, jeżeli wspólnik spółki z ograniczoną odpowiedzialnością chce zabezpieczyć jakąś wierzytelność np. ma dług u Jana Kowalskiego w wysokości pięciu tysięcy złotych, a jednocześnie ma udziały w spółce, wówczas może obciążyć ten udział na rzecz wierzyciela Jana Kowalskiego prawem zastawu. Taki wierzyciel będzie w ten sposób szczególnie uprawnionym z udziału, mając na uwadze chociażby prawo pierwszeństwa do zaspokojenia z udziału.

Istotne: Ustanowienie zastawu na udziałach, jako prawach zbywalnych, możliwe jest w formie zastawu zwykłego lub zastawu rejestrowego.

Stronami umowy ustanowienia zastawu na udziale będą, występujący w roli zastawcy, udziałowiec oraz będący zastawnikiem wierzyciel pragnący uzyskać zabezpieczenie. Zastawienie udziału powinno zostać dokonane w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi (art. 180 § 1 k.s.h.).

Istotne: Zastawienie części lub ułamkowej części udziału jest niedopuszczalne, ze względu na fakt, że kodeks spółek handlowych odnosi się do udziału jako całości.

Skuteczne zastawienie udziału może zostać uzależnione od zgody spółki albo w inny sposób ograniczone, zgodnie z postanowieniami umowy (art. 182 § 1 k.s.h.). Ponadto skuteczne ustanowienie prawa zastawu wymaga, aby wspólnik jako zastawca udziału lub wierzyciel jako zastawca udziału zawiadomili o tym fakcie spółkę, a przy tym przedstawili dowód ustanowienia zastawu (art. 187 § 1 k.s.h.). Takim dowodem będzie przede wszystkim umowa zastawu.

Z chwilą otrzymania zawiadomienia zarząd ma obowiązek wpisać zastawcę udziałów do księgi udziałów i zawiadomić o tym sąd rejestrowy. Jeżeli natomiast zarówno regulacja umowy spółki, jak i postanowienia umowy ustanawiającej zastaw umożliwiają zastawnikowi wykonywanie prawa głosu z udziału, który jest prawem zastawu obciążony, stosowna wzmianka o możliwości wykonywania przez zastawnika prawa głosu powinna zostać ujęta w księdze udziałów (art. 188 § 1 k.s.h.).

CO NA TO SĄD?

W świetle postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 29 września 2017 r., sygn. akt. V CSK 17/12, LEX nr 2455745, art. 187 § 1 k.s.h., ma zastosowanie nie tylko do umownego nabycia udziałów, lecz także do przejścia udziałów pod tytułem ogólnym. Tym samym przepis ten rozstrzyga o skuteczności przejścia udziału wobec spółki bez względu na rodzaj sukcesji.

Istotne: Zastawnikowi przysługuje prawo pobierania dywidendy, chyba że umowa ustanawiająca zastaw lub umowa spółki zawierają odmienne regulacje. Zasadą jest, że zastaw udziału dotyczy tylko prawa obligacyjnych, a nie praw organizacyjnych.

Należy zauważyć, że na mocy art. 187 § 2 k.s.h., prawo głosowania nad uchwałami podejmowanymi przez wspólników „odrywa się” od wspólnika i przechodzi na zastawnika, jeżeli umowa spółki tak przewiduje.

CO NA TO SĄD?

Zgodnie z uchwałą Izby Cywilnej  III CZP 57/05 z dnia 14 września 2005 r., OSNC 2006, nr 7-8, poz. 116, wykonywanie prawa głosu poza wyjątkiem przewidzianym w art. art. 187 § 2 k.s.h może być realizowane tylko i wyłącznie przez wspólnika. Zatem wierzyciel nie może wykonywać uprawnień do uczestniczenia w zgromadzeniu wspólników i do głosowania nad uchwałami podejmowanymi przez wspólników.

PRZYKŁAD Z ŻYCIA WZIĘTY

W umowie spółki „Silesia” postanowiono, że zastawienie udziału wymaga uzyskania zgody zgromadzenia wspólników, które podejmuje uchwałę w tym względzie w ciągu jednego miesiąca od daty złożenia wniosku przez wspólnika zamierzającego zastawić udziały. Z kolei wykonywanie prawa głosu z zastawionego udziału zostało uzależnione od zgody zarządu, podejmowanej w drodze uchwały. Od razu rzuca się w tym stanie rzeczy sprzeczność postanowień umownych z regulacjami ustawowymi, w tym w szczególności z art. 187 § 2 k.s.h. Wprawdzie umowa spółki zawiera poprawne postanowienia dotyczące wyrażania zgody na zastawienie udziałów przez walne zgromadzenie, jednakże z drugiej strony to nie zarząd, lecz jedynie umowa spółki może umożliwić zastawnikowi wykonywanie głosu z zastawu.

PODSUMOWANIE – PORADNIK PRAKTYCZNY

1. Zastawnik nie może wykonywać prawa głosu z udziałów, jeżeli nie zezwala mu na to wyraźnie umowa spółki.
2. Scedowanie na jakikolwiek organ spółki możliwości wyrażania zgody na głosowanie z udziałów – jest nieważne.
3. Ograniczenie zastawiania udziałów może wynikać nie tylko z umowy spółki, ale z ustawy. Jako przykład tej sytuacji należy przytoczyć wymóg uzyskania zgody spółki na obciążenie udziału przez wspólnika, który zobowiązany jest do powtarzających się świadczeń niepieniężnych, chyba że umowa spółki stanowi inaczej (art. 176 § 3 k.s.h.). Ustanowienie zastawu na udziale może być także całkowicie wyłączone ustawowo. Po pierwsze, jeżeli ustanowienie zastawu dotyczy części lub ułamkowej części udziału. Po drugie, jeżeli istnieje zakaz przyjmowania przez spółkę w zastaw udziałów własnych. Dotyczy on również przyjmowania w zastaw przez spółkę albo spółdzielnię zależną udziałów spółki dominującej (por. art. 200 § 1 zdanie pierwsze i drugie k.s.h.).
4. Zastawnicy udziałów zostali na mocy art. 187 § 1 k.s.h. zobowiązani do podwójnej aktywności. Aby bowiem doszło do skutecznego zastawienia udziałów, przede wszystkim to właśnie oni, nie zaś zastawiający udziały wspólnicy, powinni zawiadomić spółkę w jakiejkolwiek skutecznej formie o przejściu udziałów. Po drugie, muszą tę okoliczność jeszcze udowodnić.
5. Do chwili skutecznego zawiadomienia spółki o zastawieniu udziałów, uprawnionym z udziałów pozostaje wspólnik, chociażby strony zawarły już umowę o zastawienie udziału.
6. Pomimo postanowień umownych umożliwiających zastawnikowi udziałów korzystanie z prawa głosu, bynajmniej nie musi on z tego prawa korzystać. Przepis art. 187 § 2 k.s.h., ma bowiem charakter fakultatywny, nie zaś obligatoryjny. Tym samym umowa spółki nie może w tym zakresie nic zmienić.

Autor: dr Mariusz Korcyl

Radca Prawny