Przepis art. 418 k.s.h. wprowadza konstrukcję przymusowego wykupu akcji akcjonariuszy mniejszościowych, które polega w istocie na ich „wypchnięciu”, „wyciśnięciu” ze spółki akcyjnej (po angielsku: squeeze out). Celem przymusowego wykupu akcji jest zapewnienie sprawnego funkcjonowania spółki, a tym samym zapewnienie ochrony akcjonariuszy większościowych przed nielojalnie postępującymi akcjonariuszami mniejszościowymi.

Prawo wystąpienia i pozbycie się akcjonariuszy mniejszościowych ze spółki mogą posiąść akcjonariusze, gdy spełnione są następujące, surowe przesłanki podmiotowe i przedmiotowe:

1. uchwałę podejmie walne zgromadzenie,
2. uchwała jest podjęta większością 95% głosów oddanych,
3. uchwała może dotyczyć akcjonariuszy reprezentujących nie więcej niż 5% kapitału zakładowego,
4. akcje są przejmowane przez nie więcej niż pięciu akcjonariuszy, którzy posiadają nie mniej niż 95 % kapitału zakładowego,
5. każdy z przejmujących akcje akcjonariuszy reprezentuje nie mniej niż 5 % kapitału zakładowego,
6. z każdej akcji przysługuje jeden głos bez względu na przywileje i ograniczenia głosowe,
7. uchwała jest podjęta w drodze głosowania jawnego i imiennego,
8. uchwała musi być ogłoszona,
9. uchwała powinna określać akcje podlegające wykupowi i akcjonariuszy, którzy zobowiązują się wykupić akcje, jak również określać akcje przypadające każdemu z nabywców.

Istotne: Procedura „wyciskania” akcjonariatu mniejszościowego jest bardzo rygorystyczna i dlatego powinna być zaplanowana. Każda akcja ma jeden głos. Nie stosuje się więc przywilejów głosowych ani ograniczenia prawa głosu. Treść statutu może jeszcze „podwyższyć” progi podjęcia uchwały, co potwierdza istnienie prymatu kapitału nad osobą.

Podstawowym warunkiem skuteczności uchwały o przymusowym wykupie akcji jest ich rzeczywisty wykup przez akcjonariuszy, którzy głosowali za uchwałą. Zatem do dnia uiszczenia całej sumy wykupu dotychczasowi akcjonariusze zachowują wszystkie uprawnienia z akcji podlegających wykupowi.

Istotne: Nie istnieje potrzeba uzasadnienia uchwały, a to z tego względu, że ważne są wyłącznie relacje kapitałowe. Uchwała powinna być jednak ogłoszona w Monitorze Sądowym i Gospodarczym oraz w innym miejscu, jeżeli statut tak stanowi (art. 5 § 3 k.s.h.). Ogłoszenie podlega także zamieszczeniu na stronie internetowej spółki akcyjnej (art. 5 § 5 k.s.h.).

Skuteczność uchwały w przedmiocie squeeze out jest uzależniona od wykupienia akcji pozostałych akcjonariuszy mniejszościowych, którzy wyrazili wolę „wyjścia” ze spółki, składając zarządowi dokumenty inkorporujące ich prawa udziałowe. Chodzi przy tym o tych akcjonariuszy mniejszościowych, których akcje nie zostały objęte uchwałą o przymusowym wykupie. Instytucja ta jest nazywana odwróconym przymusowym wykupem akcji tzw. reverse squeeze out. Akcjonariusze ci, o ile byli obecni na walnym zgromadzeniu, powinni w terminie dwóch dni od dnia walnego zgromadzenia zgłosić żądanie wykupu ich akcji. Termin na zgłoszenie żądania wykupienia akcji dla akcjonariuszy mniejszościowych, którzy nie byli obecni na walnym zgromadzeniu, a mają wolę, aby ich akcje zostały wykupione, wynosi miesiąc od dnia ogłoszenia uchwały. Akcjonariuszy, którzy nie zgłoszą żądania wykupienia ich akcji w terminie, uważa się za wyrażających zgodę na pozostanie w spółce (art. 418 § 2b k.s.h.).

Istotne: Odwrócony wykup akcji, czyli reverse squeeze out występuje wyłącznie w spółkach prywatnych, co oznacza, że przepisów o przymusowym wykupie akcji nie stosuje się do spółek publicznych.

Zasady ustalania ceny wykupu akcji polegają na tym, że cenę wykupu akcji ustala się według reguł obowiązujących przy przymusowym wykupie w związku z istotną zmianą przedmiotu działalności spółki (art. 417 § 1-3 k.s.h.). Ustalenie ceny zależy od tego, czy dotyczy ona akcji, których cena jest notowana na rynku regulowanym, czy też nie. Jeżeli tak, wówczas cena ustalana jest według przeciętnego kursu z ostatnich trzech miesięcy przed powzięciem uchwały. Gdy okres ten jest krótszy przyjmuje się średnią z tego okresu. W braku zanotowania ceny na rynku regulowanym cenę ustala biegły rewident wybrany przez walne zgromadzenie (art. 417 § 1 k.s.h.). Po uiszczeniu ceny wykupu obejmującej również akcje, zarząd powinien niezwłocznie przenieść wykupione akcje na nabywców.

Istotne: Poddani procedurze przymusowego wykupu akcjonariusze mniejszościowi zachowują wszystkie uprawnienia z przymusowego wykupu akcji, aż do dnia uiszczenia całej sumy wykupu przez przejmującego akcjonariusza większościowego. Momentem utraty praw udziałowych przez „wyciśniętych” akcjonariuszy jest zatem dzień uiszczenia całej sumy wykupu za akcje (art. 418 § 3 k.s.h.).

CO NA TO SĄD?

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 lutego 2008 r., II CSK 441/07, LEX nr 371785 wywiódł, że uiszczenie ceny wykupu przez akcjonariuszy większościowych stanowi warunek sine qua non skuteczności całej procedury przymusowego wykupu akcji; nieuiszczenie ceny wykupu, chociażby w części, powoduje upadek całej procedury wykupu akcji. Bez znaczenia dla tego skutku jest, kto i w jakim zakresie ponosi odpowiedzialność za niedojście do skutku przymusowego wykupu akcji, jak również, w jaki sposób może dojść do tej odpowiedzialności zostać pociągnięty. Co do zasady instytucja przymusowego wykupu akcji realizowana jest zatem w interesie akcjonariuszy większościowych, zaś akcjonariuszom mniejszościowym ustawa przyznaje tylko określone elementy ochrony praw, które mogłyby zostać naruszone w przypadku wykupu akcji po cenie zaniżonej, nieodzwierciedlającej ich rzeczywistej wartości.

PRZYKŁAD Z ŻYCIA WŹIĘTY

Statut spółki akcyjnej ZETA przewiduje, że przymusowy wykup akcji w stosunku do akcjonariuszy mniejszościowych możliwy jest na podstawie uchwały walnego zgromadzenia podjętej większością 97 % głosów oddanych przez nie więcej niż pięciu akcjonariuszy, którzy reprezentują łącznie nie mniej niż 96 % kapitału zakładowego. Przy tym każdy z przejmujących akcjonariuszy reprezentuje nie mniej niż 10 % kapitału zakładowego. W dniu 3 marca 2023 r, walne zgromadzenie spółki rzeczywiście podjęło uchwałę o przymusowym wykupie akcji Marcina Jarząbka, który reprezentował jedynie 2 % kapitału zakładowego oraz Tomasza Wilka, który reprezentował 2 % kapitału zakładowego. Uchwała została podjęta w drodze głosowania jawnego i otwartego. Treść uchwały została następnie zamieszczona w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Uchwała określiła, że akcje podlegające wykupowi, to 10 akcji Marcina Jarząbka oraz 15 akcji Tomasza Wilka. Akcje Marcina Jarząbka nabył Jakub Majka, który reprezentował 50 % kapitału zakładowego. Natomiast akcje Tomasza Wilka nabył Zbigniew Kos, który reprezentował 56 % kapitału zakładowego. Obaj wykupujący akcje uiścili w dniu 7 marca 2023 r., całą sumę wykupu i całą cenę akcji. W tym też dniu zarząd przeniósł wykupione akcje na Jakuba Majkę i Zbigniewa Kosa. Wszystkie czynności dokonane przez spółkę są poprawne i dopuszczalne zarówno w drodze statutu, jak i z punktu widzenia przepisów kodeksu spółek handlowych.

PODSUMOWANIE – PORADNIK PRAKTYCZNY

1. Pozbycie się akcjonariusza mniejszościowego ze spółki akcyjnej możliwe jest na dwa sposoby. Po pierwsze, w ramach przymusowego wykupu akcji, czyli squeeze out. Po drugie, w ramach odwróconego przymusowego wykupu akcji, czyli reverse squeeze out. Odwrócony przymusowy wykup akcji należy do jednych z najważniejszych praw mniejszości w spółce akcyjnej.
2. Brak podjęcia uchwały przez walne zgromadzenie o przymusowym wykupie akcji akcjonariuszy mniejszościowych powoduje, że akcjonariusze tacy i tak mogą zgłosić żądanie wykupu ich akcji odpowiednio w terminie 2 dni lub miesiąca. Celem „odwróconego” przymusowego odkupu akcji jest w rezultacie zapewnienie takich samych warunków opuszczenia spółki, z jakich korzystają drobni akcjonariusze objęci uchwałą walnego zgromadzenia. Akcjonariusze, którzy nie dopełnią tych formalności w ustawowym terminie, uważa się za wyrażających zgodę na pozostanie w spółce.
3. Jeżeli statut spółki przewiduje uprawnienia specjalne o charakterze osobistym, przymusowy wykup akcji jest niedopuszczalny ze względu na brzmienie art. 415 § 3 k.s.h., który wymaga zgody uprawnionego do uszczuplenia jego prawa. W takim wypadku dochodzi więc do pokrzywdzenia akcjonariuszy.
4. Złośliwe zaskarżanie uchwał przez akcjonariuszy, którzy posiadają 5% i więcej kapitału zakładowego powoduje, że art. 418 k.s.h., nie znajdzie w takim wypadku zastosowania. Przepis ten stosuje się bowiem wyłącznie wobec drobnych akcjonariuszy, którzy posiadają mniej niż 5 % kapitału zakładowego.
5. Całkowite uiszczenie ceny obejmuje zarówno uiszczenie ceny wykupu za akcję, jak i uiszczenie samej ceny akcji.
6. Procentowe progi wykupu akcji wskazane w przepisach kodeksu spółek handlowych mogą zostać podwyższone w drodze statutu, a w ten sposób zwiększać dodatkowo prymat kapitału nad osobą.
7. Przymusowy wykup akcji pozwala na pozbycie się „złośliwych” i narażających spółkę na straty akcjonariuszy mniejszościowych. Z drugiej strony może być sposobem na tworzenie zamkniętych spółek akcyjnych, czyli takich, w których rozdzielenie własności przedsiębiorstwa spółki od zarządzania albo wcale nie ma miejsca, albo istnieje w niewielkim zakresie.

Autor: dr Mariusz Korcyl

Radca Prawny