W codziennym życiu zdarzają się przypadki, że w jakiś sposób doszło do wyrządzenia nam szkody. Może ona przybrać postać majątkową tzn. określonego uszczerbku w dobrach majątkowych bez prawnego uzasadnienia bądź niemajątkową w postaci krzywdy. Szkoda może być wyrządzona bezpośrednio, pośrednio lub na wskutek upływu czasu.

Nasuwa się pytanie, jakie możliwe rodzaje odszkodowań mogą nam przysługiwać?

Wprawdzie nie ma zamkniętego katalogu możliwych roszczeń z tytułu wyrządzonej szkody, ale na podstawie dorobku sądów i doktryny można wskazać przykładowe następujące rodzaje odszkodowań:

• odszkodowania związane ze szkodą komunikacyjną, wynikającą ze zderzenia się dwóch pojazdów mechanicznych;
• odszkodowania związane z działaniem sił przyrody, np. złamane drzewo;
• odszkodowania za wypadek spowodowany np. nieodśnieżoną drogą;
• odszkodowanie za brak możliwości korzystania z urządzeń, np. wody, czy prądu;
• odszkodowanie za wady prawne lub fizyczne rzeczy;
• odszkodowanie za immisje;
• odszkodowanie za straty finansowe np. zniszczenie odzieży, odwołany lot;
• odszkodowanie za działanie lekarza, czy adwokata;
• odszkodowanie za działanie urządzeń np. słupa energetycznego, czy rurociągu;
• odszkodowanie za zwierzęta;
• odszkodowanie za niewykonanie lub niewłaściwe wykonanie umowy;
• odszkodowanie za zalanie, czy spalenie lokalu,
• odszkodowanie od hotelu za zatrucie lub niedopilnowanie swych obowiązków;
• odszkodowanie za naruszenie wizerunku;
• odszkodowanie od Skarbu Państwa za swych funkcjonariuszy;
• odszkodowanie za utratę wartości określonego przedmiotu.

Istotne: Co do zasady –  podstawą dochodzenia odszkodowania przez poszkodowanego jest:

1. powstanie szkody na osobie np. narażenie życia, czy zdrowia lub w majątku np. uszkodzenie samochodu lub nieuzasadnione spowodowanie wydatków;
2. wystąpienie faktu wyrządzenia szkody oraz winy sprawcy, z którymi stosowny przepis łączy odpowiedzialność odszkodowawczą;
3. bezprawność zachowania się sprawcy szkody;
4. istnienie związku przyczynowego pomiędzy zachowaniem sprawcy a wyrządzoną szkodą.

RODZAJE STOSUNKÓW PRAWNYCH, Z KTÓRYCH POWSTAJE SZKODA

W zasadzie istnieją trzy grupy przypadków, które powodują powstanie szkody. Należą do nich:

• szkoda deliktowa (ex delicto), inaczej nazywana także szkodą z czynów niedozwolonych, która powstaje samoistnie, bez unormowanego wolami stron stosunku zobowiązanego np. sprawca uszkodził lub zniszczył cudzą rzecz;
• szkoda kontraktowa (ex contractu), wynikająca powszechnie, ogólnie z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Tutaj stosunek prawny powstaje na podstawie sprecyzowanego na piśmie zobowiązania np. niewłaściwe wykonanie zobowiązań z umowy o dzieło;
• szkoda umowna, polegająca na zawarciu umowy, w której dłużnik odpowiada za czyny własne, osoby trzeciej lub zdarzenia np. umowy gwarancyjne z ubezpieczenia.

Istotne: Szkoda może mieć postać rzeczywistą tj. obejmować faktyczny uszczerbek (damnum emergens) lub może przybrać postać utraconych korzyści (lucrum cessans). Wyróżnia się także szkodę ewentualną, polegającą na utracie jedynie pewnej szansy uzyskania korzyści majątkowej.

Warto na tle niniejszych rozważań zastanowić się, czy odszkodowanie zawsze będzie odpowiadać pełnej szkodzie?

Na tak postawione pytanie należy jednoznacznie odpowiedzieć stanowczo negatywnie. Wynika to z faktu, że sprawca skody nie będzie ponosił odpowiedzialności za nietypowe, niezależne okoliczności związane ze swym działaniem, czy zaniechaniem, a zatem brak związku przyczynowego, wyłącza taką możliwość. Wyłączenie może być także dokonane wolą stron, przepisami ustawy lub orzeczeniem sądu np. gdy poszkodowany stracił rzeczy, ale nie nadawały się one do dalszego użycia.

Umowna wysokość odszkodowania jest więc niekiedy ograniczana przez przepisy prawa w ramach tzw. „ujemnego interesu umownego”. Można tutaj wymienić przepis art. 438 k.c., art. 449 k.c., 473 § 2 k.c.

Ograniczenia wysokości odszkodowania, mogą również wynikać z ustawy np. art. 438 k.c., art. 788 § 1 k.c., art. 801 § 1 k.c., art. 855 § 4 k.c., art. 849 § 1 k.c., art. 824 § k.c., art. 566 § 1 zd. drugie k.c., art. 574 zd. drugie k.c.

Istotne: Ograniczyć wysokość odszkodowania może także sąd w przypadkach:

• gdy szkoda nie jest możliwa do oszacowania lub nader utrudniona (np. art. 322 k.p.c.);
• sam poszkodowany przyczynił się do powstania szkody;
• wymaga tego zasada swobodnego orzekania np. gdy zdarzenie wprawdzie wywołuje szkodę, ale jednocześnie jest źródłem przysporzenia dla poszkodowanego.

ZASADY ODPOWIEDZIALNOŚCI PRZY ODSZKODOWANIACH

W przypadku szkód wyrządzonych na podstawie czynów niedozwolonych, można wyróżnić następujące rodzaje odpowiedzialności:

1. Odpowiedzialność na zasadzie winy, która jest najczęściej spotykaną i w zasadzie podstawową przesłanką odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę. Reżim tej odpowiedzialności ma zastosowanie w stosunku do tego, kto czynem własnym wyrządził drugiemu szkodę (art. 415, 422, 425–441 k.c.), a także, kiedy odpowiedzialnym jest osoba, która sprawuje nadzór nad sprawcą szkody (art. 427, 429 k.c.). To samo dotyczy osób powierzających czynności art. 429 k.c. oraz 430 k.c.
2. Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka, która jest niezależna od winy, lecz oparta na motywach ryzyka. Odpowiedzialności tej nie można domniemywać, lecz należy oprzeć się na przepisach szczególnych, które wprost ją regulują. Odpowiedzialność ta uregulowana jest w art. art. 430 k.c., art. 433 k.c., art. 444 k.c., art. 435 k.c.
3. Odpowiedzialność na zasadzie słuszności, w której występuje wprawdzie sprawca, ale brak jego winy. Również w tym przypadku przepisy szczególne wprost wskazują, kiedy ma ona zastosowanie, w oparciu o motywy dodatkowego ryzyka. Występuje w art. 428 k.c. oraz 431 k.c.
4. Odpowiedzialność na zasadzie gwarancji, zwaną też absolutną, która nie uznaje jakichkolwiek możliwości wyłączenia się z odpowiedzialności. Przykładem takiej odpowiedzialności jest umowa ubezpieczenia.

Istotne: Generalną zasadą odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną deliktem formułuje art. 415 k.c., wedle którego kto ze swej winy wyrządził drugiemu szkodę zobowiązany jest do jej naprawienia.

W doktrynie (tak. Kodeks cywilny. Komentarz, E. Gniewek, P. Machnikowski (red), wyd. 5 Warszawa 2013) podnosi się, że wina sprowadza się do możliwości postawienia zarzutu na podstawie stanu psychicznego sprawcy i istniejącej normy, co uzależnione jest od czterech przesłanek:

• bezprawności działania;
• złego zamiaru (świadomości o szkodzie lub chęci wyrządzenia szkody) albo niedbalstwa, a zatem niedołożenie należytej staranności, jaka jest w danych okolicznościach wymagana dla właściwego zachowania;
• poczytalności sprawcy;
• ukończenia przez sprawcę 13 roku życia.

Istotne: Winę i związaną z nią odpowiedzialność odszkodowawczą, wyłączają określone okoliczności. Wśród nich należy wymienić:

1. obronę konieczną ( art. 423 k.c.);
2. stan wyższej konieczności ( art. 424 k.c.);
3. niepoczytalność ( art. 425 k.c.);
4. wiek, poniżej 13 lat (art. 426 k.c.);
5. samopomoc (343 i 432 k.c.);
6. zgodę poszkodowanego w takim zakresie, w jakim może on dysponować dobrami naruszonymi;
7. wykonywanie własnych praw podmiotowych (np. art. 149, 182 k.c.).

CO NA TO SĄD?

Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 19.10.1989 r. sygn. akt II CR 419/89 wyjaśnił, że „za bezprawne uważa się każde działanie naruszające dobro osobiste, jeżeli nie zachodzi żadna ze szczególnych okoliczności usprawiedliwiających je oraz że do okoliczności  wyłączających bezprawność naruszenia na ogół zalicza się:

• działanie w ramach porządku prawnego, tj. działanie dozwolone przepisami prawa;
• wykonywanie prawa podmiotowego;
• zgodę pokrzywdzonego, z zastrzeżeniem jednak uchylenia jej skuteczności, w niektórych przypadkach;
• działanie w obronie uzasadnionego interesu”.

Na podstawie art. 415 k.c., należy stwierdzić, że odpowiedzialność za wykazanie ciężaru dowodu, związanego z wyrządzoną szkodą na podstawie art. 6 k.c. obciąża poszkodowanego.

ODSZKODOWANIE Z TYTUŁU EX CONTRAKTU

Jak wspomniano wyżej zobowiązanie, a tym samym możliwość odszkodowania powstaje nie tylko z czynów niedozwolonych, ale także wówczas, gdy dłużnik nie wykonał lub nienależycie wykonał zobowiązanie, wynikające z zawartej umowy. Jest on wówczas odpowiedzialny za naprawienie szkody, chyba że wystąpiły okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi (art. 471 k.c.).

Istotne: Ciężar udowodnienia okoliczności braku odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania spoczywa na dłużniku (sprawcy szkody), zgodnie z zasadą domniemania prawnego w tym zakresie.

Jednakże podstawową zasadą wynikającą z art. 354 k.c. jest ta, że dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jej treścią i w sposób odpowiadający celowi społeczno – gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeśli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje – także w sposób odpowiadający zwyczajom.

PRZESŁANKI ODPOWIEDZIALNOŚCI KONTRAKTOWEJ

Aby zobowiązany mógł odpowiadać za szkodę wyrządzoną z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania musi wystąpić szkoda, bezprawność działania oraz związek przyczynowy – między działaniem lub zaniechaniem, a wyrządzoną szkodą.

WINA SPRAWCY SZKODY

Podstawą odpowiedzialności dłużnika jest w tym przypadku zaistnienie winy, przy czym wystarczy tutaj wyłącznie niezachowanie należytej staranności, zgodnie z art. 472 k.c., co wynika z kolei z art. 355 § 1 k.c., który nakłada na dłużnika obowiązek należytej staranności. Przesłanką odpowiedzialności sprawcy szkody, może być zatem zarówno wina umyślna, jak i nieumyślna, niemniej jednak musi ona wystąpić.

Umyślność może powstać, gdy sprawca szkody podejmuje działanie sprzeczne z faktycznym obowiązkiem np. niszczy rzecz, którą ma zwrócić wierzycielowi lub powstrzymuje się od działania – nawet w sposób niezamierzony, pomimo obowiązku czynnego zachowania się np. nie reguluje zapłaty za wykonaną usługę.

Istotne: Zasadą naczelną jest, że sprawca szkody odpowiada na zasadzie winy, ale w sytuacji, gdy powierzy wykonywanie czynności innym osobom odpowiada na zasadzie ryzyka (art. 474 k.c.).

Wina nie zawsze jest częścią składową okoliczności, które decydują o odpowiedzialności sprawcy szkody. Do szkody może także dojść na skutek bezprawnego działania dłużnika, niezależnie od okoliczności danego przypadku, wadliwego postępowania sprawcy szkody, czy zwolnienia z okoliczności wyrządzających szkodę wolą stron.

KONIECZNOŚĆ ZAISTNIENIA ZWIĄZKU PRZYCZYNOWEGO I SZKODY

Powyższe znajduje odzwierciedlenie w przepisie art. 361 § 1 k.c. w świetle, którego zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego wynikła szkoda. Odszkodowanie obejmuje szkodę w granicach pozytywnego interesu wierzyciela.

RZECZYWISTA SZKODA I UTRACONE KORZYŚCI

W powyższych granicach, w braku odmiennego przepisu ustawy lub postanowienia umowy, naprawienie szkody  obejmuje straty, które poszkodowany poniósł (szkoda rzeczywista) oraz korzyści, które mógłby osiągnąć gdyby mu szkody nie wyrządzono, zgodnie z  art. 361 § 2 k.c.

Natomiast, jeżeli poszkodowany sam przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, to obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron (art. 362 § 2 k.c.).

PRZYKŁAD Z ŻYCIA WŹIĘTY

Panu Zdzisław C, został z magazynu skradziony towar. Ponieważ nie był on dostępny w kraju, a sprowadzanie go z zagranicy okazało się być obwarowane ogromnymi trudnościami, doszło do wymiernej szkody. Pan Zdzisław C poniósł stratę – nie tylko w odniesieniu do marży, którą przewidywał na poziomie 20 %, że osiągnie, ale przede wszystkim względem marży, którą mógł osiągnąć nawet w wysokości 100 %, bo towar był unikatowy i poszukiwany na rynku. Po pewnym czasie złapano sprawcę. W tym momencie Panu Zdzisławowi C przysługuje roszczenie o odszkodowanie utraconych korzyści wobec sprawcy, w postaci różnicy między 20 %, a 100 % marżą handlową.

ODSZKODOWANIE ZA POCZYNIONE NAKŁADY

Pod pojęciem nakładów należy rozumieć różnego rodzaju reperacje, remonty, ulepszenia, budowle itp. Rozróżniamy nakłady konieczne, które są niezbędne do utrzymania danej rzeczy i nakłady użyteczne lub zbytkowne, które mogą podnieść wartość rzeczy, choć nie są konieczne.

Osobie, która łożyła nakłady na rzecz i jest zobowiązana wydać rzecz, służy prawo zatrzymania, dopóki nie nastąpi zwrot lub zabezpieczenie poczynionych przez nią nakładów. Prawo zatrzymania nie ma jednak zastosowania, gdy obowiązek wydania cudzej rzeczy wynika z czynu niedozwolonego, albo gdy chodzi o wydanie rzeczy wynajętej, wydzierżawionej lub użyczonej (art. 461 § 1 i 2 k.c.).

ODSZKODOWANIE UMOWNE

Kara umowna może zostać zastrzeżona jedynie względem wykonania zobowiązania niepieniężnego i wyraża się w obowiązku zapłaty określonej sumy pieniężnej, przy czym dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z takiej kary pieniężnej (art. 483 § 1 i 2 k.c.).

Zatem, jeżeli sprawca szkody nie wykona lub nienależycie wykona swoje zobowiązanie, to wówczas kara umowna należy się wierzycielowi, w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości, bez względu na wysokość poniesionej szkody.

CO NA TO SĄD?

Kwestia kary umownej, jeżeli nie doszło jednocześnie do wyrządzenia szkody, pozostaje dyskusyjna. Zgodnie jednak z uchwałą Sądu Najwyższego z 11 kwietnia 2003 r., sygn. akt OSN 2004, poz. 69 „kara umowna należy się wierzycielowi nawet wtedy, gdy nie poniósł szkody”.

Sprawca nie może także żądać odszkodowania, które przenosi (zmienia) wysokość kary umownej, chyba że strony postanowiły inaczej (art. 484 § 1 k.c.).

Natomiast sprawca szkody może żądać modyfikacji tej kary, jeżeli zobowiązanie w znacznej części zostało wykonane lub kara jest rażąco wygórowana (art. 484 § 2 k.c.).

CHWILA, MIEJSCE I TERMIN ZAPŁATY ODSZKODOWANIA

Dłużnik, a zatem także zobowiązany do zapłaty odszkodowania, winien spełnić świadczenie niezwłocznie po wezwaniu do jego spełnienia (art. 455 k.c.).

Miejsce spełnienia świadczenia jest tam, gdzie w chwili powstania dłużnik miał zamieszkanie lub siedzibę. Jednakże świadczenie pieniężne powinno być spełnione w miejscu zamieszkania lub w siedzibie wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia, a jeżeli wierzyciel zmienił miejsce zamieszkania lub siedzibę po powstaniu zobowiązania, ponosi przez tą zmianę nadwyżkę kosztów przesłania (art. 454 § 1 k.c.).

Odpowiedzialny za szkodę może dopuszczać się zwłoki, jeżeli nie spełnia świadczenia w terminie, a jeżeli termin jest nieoznaczony, gdy nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu wierzyciela, chyba że nie ponosi odpowiedzialności za ten stan rzeczy (art. 476 k.c.).

Z kolei gdy sprawca szkody gotów jest do spełnienia świadczenia, ale jest to niemożliwe ze względu na działania poszkodowanego, którego obciąża wówczas ciężar dowodu, to wówczas dłużnik może:

1. złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego ( art. 486 § 1 zd. 2 k.c.);
2. żądać naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki (art. 486 § 1 zd. 1 k.c.).

DOWODY SPEŁNIENIA ŚWIADCZENIA ODSZKODOWAWCZEGO

Fakt wykonania zobowiązania winien udowodnić dłużnik. W tym celu dłużnik, który spełnił świadczenie może żądać pokwitowania, w tym w szczególnej formie, jeżeli ma w tym interes, przy czym wszelkie koszty z tym związane ponosi dłużnik, chyba że strony umówiły się inaczej (art. 462 k.c.).

FORMA NAPRAWIENIA SZKODY

Poszkodowany ma prawo zdecydować o sposobie naprawienia szkody. Może, to zatem nastąpić przez:

• przywrócenie stanu poprzedniego;
• bądź zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej.

Jednakże, gdyby przywrócenie do stanu poprzedniego było niemożliwe, albo pociągało dla sprawcy szkody nadmierne trudności lub koszty, roszczenie poszkodowanego ogranicza się do świadczenia w pieniądzu (art. 363 § 1 k.c.).

Z kolei, gdy naprawienie szkody ma nastąpić w pieniądzu, wysokość odszkodowania powinna zostać ustalona według cen z daty ustalenia odszkodowania, chyba że szczególne okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę cen istniejących w danej chwili  (art. 363  § 2 k.c.).

Ponadto poszkodowany lub jego bliscy mogą również domagać się:

• renty z tytułu utraty całkowitej lub częściowej zdolności do pracy zarobkowej;
• odszkodowania jednorazowego;
• renty z tytułu zwiększenia się potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość  (tylko, gdy poszkodowany zmarł);
• odszkodowania alimentacyjnego na rzecz osób, wobec której ciążył na poszkodowanym obowiązek dostarczenia jej środków utrzymania i wychowania (dotyczy tylko przypadku, gdy poszkodowany zmarł);
• odszkodowania typu alimentacyjnego na rzecz najbliższych członków rodziny w razie znacznego pogorszenia ich sytuacji życiowej (tylko, gdy poszkodowany zmarł);
• zadośćuczynienia pieniężnego;
• zwrotu kosztów leczenia i pogrzebu.

Należy zauważyć, że uprawniony może żądać albo renty, albo jednorazowego odszkodowania, zamiast renty lub jej części, które może mu przyznać sąd z ważnych powodów. Dotyczy, to w szczególności przypadku, gdy poszkodowany stał się inwalidą, a przyznanie jednorazowego odszkodowania ułatwi mu wykonywanie nowego zawodu (art. 477 k.c.).

PRZYKŁAD Z ŻYCIA WŹIĘTY

Tomasz. G nie zwrócił towaru, który został przez niego pobrany nienależnie. W tym czasie doszło do zalania pomieszczeń Tomasza G i zniszczenia towaru. W ten sposób Tomasz G, nie może uwolnić się od odpowiedzialności względem wierzyciela: Piotra S wskazaniem, że do zalania doszło z przyczyn od niego niezależnych. Musiałby natomiast wykazać, że szkoda nastąpiłaby także wtedy, gdyby zachowując termin – zwrócił towar Piotrowi S, ten złożył go do swojego magazynu, który następnie został także zalany.

CO NA TO SĄD?

Za ważne powody w świetle wyroku Sądu Najwyższego z dnia 3.12.1998 r., II UKN 337/98 OSNAP 1999, nr 13, poz. 429 można uznać okoliczności, leżące po stronie podmiotu zobowiązanego, jak przykładowo: spodziewana likwidacja pracodawcy zobowiązanego do wypłaty renty uzupełniającej.

PODSUMOWANIE – PORADNIK PRAKTYCZNY

1. Podstawową zasadą jest ustalenie sprawcy szkody, co nie zawsze jest proste.
2. Oprócz ustalenia sprawcy szkody, trzeba także ustalić osobę lub podmiot odpowiedzialny za szkodę, a nie zawsze sprawca szkody będzie jednocześnie odpowiedzialnym.
3. Koniecznie należy ustalić wysokość szkody np. na podstawie opinii biegłych.
4. Odszkodowanie za szkodę przybiera zwykle postać pieniężną, aczkolwiek nie można wykluczyć naprawienia szkody w sposób niepieniężny.
5. Opłata sądowa z tytułu powództwa o odszkodowanie zależy od wartości przedmiotu sporu. Kwestie te reguluje art. 13 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

Autor: dr Mariusz Korcyl

Radca Prawny