Zachowanie obowiązku lojalności w spółkach handlowych stanowi zagadnienie o doniosłym znaczeniu praktycznym. Trudno bowiem sobie wyobrazić, aby wspólnik, czy członek zarządu mógł prowadzić interesy w innej spółce, które są sprzeczne z interesami jego spółki macierzystej. W pewnych okolicznościach istnieją jednak odstępstwa od zakazu konkurowania. Odmiennie został także ukształtowany zakres podmiotowy zakazu konkurowania w spółkach osobowych od tego zakresu w spółkach kapitałowych. Dlatego warto szerzej omówić tę konstrukcję prawną.

ZAKAZ KONKURENCJI W SPÓŁKACH OSOBOWYCH

W spółkach osobowych podstawą prawną zakazu konkurencji jest art. 56 k.s.h. Zgodnie z § 1 tego przepisu wspólnik obowiązany jest powstrzymać się od wszelkiej działalności sprzecznej z interesami spółki.

Istotne: Obowiązek powstrzymania się od wszelkiej działalności sprzecznej z interesami spółki nie ma charakteru bezwzględnego, ponieważ wspólnik może być z tego zwolniony.

POJĘCIE INTERESÓW KONKURENCYJNYCH W SPÓŁKACH OSOBOWYCH

W art. 56 § 2 k.s.h., zawarto katalog czynności składających się na czyny konkurencyjne. Wspólnik nie może zatem bez wyraźnej lub domniemanej zgody pozostałych wspólników zajmować się:

1. interesami konkurencyjnymi;
2. uczestniczyć w spółce konkurencyjnej;
3. być wspólnikiem spółki cywilnej, spółki jawnej, partnerem spółki partnerskiej, komplementariuszem konkurencyjnej spółki komandytowej i komandytowo-akcyjnej;
4. być członkiem organu spółki konkurencyjnej.

Ze względu na fakt, że spółka jawna jest „modelową” spółką dla innych spółek osobowych wyodrębnić można, kogo dotyczą zakazy konkurencji. I tak zakaz zajmowania się działalności sprzecznej z interesami spółki obejmie:

• wszystkich wspólników spółki jawnej;
• wszystkich partnerów spółki partnerskiej (art. 56 w zw. z art. 89 k.s.h.) oraz członków zarządu, jeżeli został ustanowiony (art. 97 § 1 i 2 k.s.h.);
• wszystkich komplementariuszy oraz komandytariuszy uprawnionych do prowadzenia spraw spółki i reprezentowania spółki komandytowej (art. 56 w zw. z art. 103 § 1 k.s.h.);
• wszystkich komplementariuszy spółki komandytowo-akcyjnej (art. 56 w zw. z art. 126 § 1 k.s.h.);
• wszystkich wspólników i partnerów wyżej wymienionych spółek, którzy mieli by być członkami zarządu i rady nadzorczej konkurencyjnej spółki z o.o. i spółki akcyjnej oraz komisji rewizyjnej spółki z o.o.

Istotne: Interesy konkurencyjne to takie, które przykładowo polegają na udziale w innych spółkach konkurencyjnych, pokrywania się przedmiotu działalności spółek, działalności tego samego rodzaju, na tym samym rynku, działalności ukierunkowanej na tych samych odbiorców, przekazywaniu spółkom konkurencyjnym istotnych informacji dotyczących chociażby pozyskiwania klientów.

FORMA UDZIELENIA ZGODY

W obowiązujących przepisach dotyczących spółek osobowych brak jest przepisu, który regulowałby formę wyrażenia zgody na zajmowanie się interesami konkurencyjnymi. Skoro więc brak takiej regulacji należy przyjąć, że zgoda może być wyrażona w jakikolwiek sposób, czy to ustnie, czy to pisemnie. Zgoda domniemana powinna natomiast wynikać z zachowania innych wspólników, które nie pozostawia wątpliwości co do akceptacji działalności konkurencyjnej.

Istotne: Celem usunięcia wątpliwości w kwestii działalności konkurencyjnej bądź zgody domniemanej warto zawrzeć odpowiednie postanowienia w umowie spółki.

ODSZKODOWANIE ZA DZIAŁALNOŚĆ KONKURENCYJNĄ

W spółkach osobowych każdy wspólnik ma prawo żądać wydania spółce korzyści, jakie osiągnął wspólnik naruszający zakaz konkurencji lub naprawienia wyrządzonej jej szkody (art. 57 § 1 k.s.h.).

Istotne: Można wyróżnić trzy roszczenia. Pierwsze to żądanie wydania przez pozostałych wspólników wydania bezprawnie uzyskanych korzyści. Drugie, żądania naprawienia szkody wyrządzonej spółce. Trzecie, żądanie rozwiązania spółki przez sąd lub wyłączenia wspólnika (art. 63 k.s.h.).

Maksymalny termin przedawnienia o wydanie korzyści i naprawienie szkody wynosi trzy lata, przy czym jeżeli wszyscy wspólnicy dowiedzieli się o naruszeniu zakazu, termin ten upływa po sześciu miesiącach (art. 57 § 2 k.s.h.). Wspólnicy są jednocześnie uprawnieni do zastosowania przepisów ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, jeżeli czyn wspólnika nosi znamiona czynu nieuczciwej konkurencji.

CO NA TO SĄD?

W świetle wyroku Sądu Najwyższego z dnia 20 sierpnia 2015 r., II CSK 505/14, Legalis nr 1337749 zachowanie wspólnika spółki jawnej polegające na założeniu własnej działalności gospodarczej w tej samej branży, a także wypowiadanie w imieniu spółki umowy jej pracownikom z jednoczesną propozycją zatrudnienia w swoim przedsiębiorstwie stanowi naruszenie zakazu konkurencji.

Natomiast według wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 30 kwietnia 2013 r., I ACa 157/13, Legalis nr 744280 czynności, które można uznać za godzące w interes spółki, to takie, które wiążą się z konkurencyjnym współuczestniczeniem na rynku.

ZAKAZ KONKURENCJI W SPÓŁKACH KAPITAŁOWYCH

W spółkach kapitałowych zakaz konkurencji został uregulowany w art. 211 k.s.h., (spółka z o.o.), 300⁵⁵§ 3 k.s.h., (prosta spółka akcyjna), 380 § 1 k.s.h., (spółka akcyjna).

Ze względu na prymat kapitału nad osobami wspólników w spółkach kapitałowych ustawodawca postanowił, że zakaz konkurencji obejmuje:

1. zakaz zajmowania się interesami konkurencyjnymi;
2. zakaz uczestniczenia w spółce konkurencyjnej jako wspólnik spółki cywilnej, spółki osobowej lub jako członek organu spółki kapitałowej;
3. zakaz uczestniczenia w innej konkurencyjnej osobie prawnej jako człowiek organu;
4. zakaz udziału w konkurencyjnej spółce kapitałowej w przypadku posiadania w niej przez członka zarządu lub dyrektora prostej spółki akcyjnej co najmniej 10 % ogólnej liczby głosów lub ogólnej liczby udziałów albo akcji,
5. przypadek posiadania prawa do powoływania co najmniej jednego członka zarządu albo dyrektora.

Istotne: Zakaz konkurencji może zostać zniesiony w drodze odpowiedniej zgody organu uprawnionego do powołania członka organu lub w samej umowie (statucie) spółki kapitałowej.

SANKCJE ZA NARUSZENIE ZAKAZU KONKURENCJI W SPÓŁKACH KAPITAŁOWYCH

Chociaż Kodeks spółek handlowych nie reguluje wprost odpowiedzialności za naruszenia zakazu konkurencji w spółkach kapitałowych można ją wywieść z innych przepisów. Odpowiedzialność ta może polegać na:

1. zawieszeniu lub odwołaniu członka zarządu lub dyrektora prostej spółki akcyjnej z pełnionej funkcji;
2. rozwiązaniu stosunku pracy w trybie dyscyplinarnym;
3. wyłączeniu ze spółki, jeżeli członek zarządu lub dyrektor jest jednocześnie wspólnikiem;
4. przymusowym umorzeniu udziałów;
5. przymusowym umorzeniu akcji (art. 359 § 1 k.s.h.);
6. uznaniu głosu oddanego na zgromadzeniu wspólników bądź walnym zgromadzeniu wbrew zakazowi (nakazowi) jak sprzeczny z dobrymi obyczajami za nieważny (art. 354 w zw. z art. 58 § 2 k.c.);
7. wdrożeniu procedury odpowiedzialności odszkodowawczej (art. 293, art. 300¹²⁵, art. 483 k.s.h.).

Istotne: Przez interesy konkurencyjne w spółce kapitałowej należy rozumieć wszelkiego rodzaju działania, które polegają na prowadzeniu indywidualnej działalności konkurencyjnej, posiadaniu statusu wspólnika spółki konkurencyjnej, prokurenta, pełnomocnika, czy pracownika takiej spółki.

CO NA TO SĄD?

Jak wywiódł Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 24 lipca 2014 r., II CSK 627/13, LEX nr 1545031, interes konkurencyjny należy zakwalifikować nie tylko jako wykonywanie pracy lub usług na rzecz podmiotu prowadzącego działalność konkurencyjną, lecz także zachowanie członka zarządu, które nie mogą niekorzystnie wpływać na sytuację majątkową spółki. Tym samym ułatwianie podmiotowi konkurencyjnemu prowadzenia działalności gospodarczej, doradzanie, dostarczanie towarów, udzielanie kredytów, przekazywanie informacji o kontrahentach spółki oraz metodach produkcji stanowi o działalności konkurencyjnej. Tym bardziej zachowanie takie zachodzi, gdy członek zarządu zawiera z takim podmiotem umowę o świadczenie usług, które są już częściowo wykonane, a częściowo wykonywane przez reprezentowaną spółkę, niosącą dla niej niekorzystne skutki finansowe.

PRZYKŁAD Z ŻYCIA WŹIĘTY

Ikona spółka z o.o. podjęła aktywną działalność promocyjną w wyniku czego uzyskała nowych klientów. W tym samym czasie członek zarządu tej spółki Paweł Stasiak wykorzystał swoją pozycję w spółce i za pośrednictwem innego przedsiębiorcy podjął dokładnie takie same czynności celem uzyskania korzyści przez inną konkurencyjną spółkę, w której zamierzał uzyskać członkostwo w zarządzie. Umowa spółki nic nie stanowi na temat działalności konkurencyjnej. Jednakże pozostali członkowie zarządu sprzeciwiają się czynności Pawła Stasiaka. Dlatego też ten ostatni, aby nie narazić się na odpowiedzialność odszkodowaną musi uzyskać zgodę organów powołanych do ustanowienia zarządu, którzy mogą udzielić mu zezwolenia pełnego lub częściowego na działalność konkurencyjną bądź odmówić w sposób pełny lub ograniczony. Zezwolenie powinno być udzielone przed podjęciem pierwszej czynności konkurencyjnej lub w momencie uzyskania statusu wspólnika spółki osobowej, uzyskania członkostwa we władzach spółki kapitałowej lub w stosunku do członka organu, który ma 10 % udziałów lub akcji albo uzyskał prawo do powołania co najmniej jednego członka zarządu takich spółek. Uprawnione organy mogą także wyrazić zgodę na działalność konkurencyjną w formie następczego wyrażenia zgody.

PODSUMOWANIE – PORADNIK PRAKTYCZNY

1. Zakaz konkurencji w spółkach osobowych dotyczy wspólników, partnerów i komplementariuszy, wyjątkowo komandytariuszy spółki komandytowej, nie dotyczy zaś akcjonariuszy spółki komandytowo-akcyjnej, do których stosuje się przepisy o spółce akcyjnej.
2. Zakaz konkurencji w spółkach kapitałowych dotyczy w spółce z o.o. oraz spółce akcyjnej wyłącznie członków zarządu, natomiast w prostej spółce akcyjnej oprócz członków zarządu również dyrektorów.
3. Zakaz konkurencji zarówno w spółkach osobowych, jak i kapitałowych nie ma charakteru bezwzględnego lecz względny. Oznacza to, że wspólnicy, partnerzy, komplementariusze bądź członkowie organów spółek kapitałowych mogą uzyskać zgodę na działalność konkurencyjną, o ile nie będzie to prowadziło do naruszenia interesu konkurencyjnego, w tym niweczenia w całości lub nawet w części działalności spółki udzielającej zgody.
4. Z chwilą wszczęcia postępowania likwidacyjnego zakaz konkurencji obejmuje wyłącznie likwidatorów spółek osobowych i spółek kapitałowych.
5. Spółka konkurencyjna to taka, która konkuruje na rynku dóbr i usług, tj. produkuje, handluje, świadczy usługi o podobnym profilu.
6. Zakaz konkurencji w spółkach kapitałowych należy rozpatrywać z punktu widzenia zajmowania się interesami konkurencyjnymi, uczestniczenia w innej konkurencyjnej spółce, posiadania co najmniej 10 % udziałów lub akcji, albo prawa do powoływania co najmniej jednego członka zarządu lub dyrektora w prostej spółce akcyjnej.
7. Szczególna miara obowiązku lojalności dotyczy wspólników i członków organów określanych mianem strategicznych, tj. posiadających dominującą pozycję w spółce.
8. Zakazem konkurencji nie są objęci członkowie rad nadzorczych spółek akcyjnych i prostych spółek akcyjnych poza tymi, którym powierzono indywidualne prawo nadzoru.
9. Zakazem konkurencji nie są objęci członkowie rad nadzorczych i komisji rewizyjnych spółek z o.o. bez żadnych wyjątków.

Autor: dr Mariusz Korcyl

Radca Prawny