Akcja ucieleśnia prawa udziałowe akcjonariuszy. Zatem oprócz uprawnień wynikających z akcji możliwe jest wprowadzenie obowiązków akcyjnych. Obowiązki tego rodzaju związane są wyłącznie z akcjami imiennymi, ponieważ akcja wydana na okaziciela powiązana z obowiązkiem powtarzających się świadczeń niepieniężnych jest nieważna. Tylko z akcjami imiennymi może więc być związany obowiązek powtarzających się świadczeń niepieniężnych (art. 356 § 1 k.s.h.).

Istotne:  Powtarzające się świadczenia niepieniężne mogą mieć charakter okresowy albo przybrać postać wielu świadczeń jednorazowych. Świadczenia te muszą stale się powtarzać, przy czym nie mogą być one jednokrotne (jednorazowe). Cechą tego obowiązku jest powtarzalność. Takiego charakteru nie będą więc mieć świadczenia jednorazowe, ciągłe i stałe. Tak przykładowo świadczenie ciągłe nie powtarza się, ponieważ wykonywane jest bez przerwy w toku stałego procesu powtarzających się czynności. Przykładem świadczenia ciągłego będzie dostarczanie zboża do młyna przez okres 12 miesięcy tylko raz w miesiącu, co powoduje, że nie będzie to czynność stała.

Obowiązek powtarzających się świadczeń niepieniężnych może być korzystny dla spółki, która w ten sposób ma zapewnione otrzymywanie surowca. Również dla wspólnika otrzymującego za tą czynność wynagrodzenie i to bez względu, czy bilans spółki wykazuje zysk. Oznacza to, że wynagrodzenie musi być wypłacane nawet wtedy, gdy bilans nie wykaże czystego zysku.

Istotne:  Wynagrodzenie przyznane akcjonariuszowi za realizację tego obowiązku nie może przewyższać zwykłego wynagrodzenia przyjętego w obrocie (art. 355 § 3 k.s.h.).

Obowiązek powtarzających się świadczeń niepieniężnych dotyczy stosunków między wspólnikami a spółką, chociaż może być realizowany na rzecz osób trzecich, tj. związanych ze spółką więzią prawną. Obowiązek ten może obejmować tylko tych, którzy mają możliwość jego realizacji.

Istotne:  Obowiązek obciążający akcje imienne nie musi być nałożony w statucie spółki. Może on bowiem wynikać z uchwały walnego zgromadzenia lub z innej czynności.

Przykładowymi świadczeniami niepieniężnymi będzie powtarzalne dostarczanie zboża do młyna, buraków do cukrowni, węgla z kopalni, drewna do tartaku, chmielu do browaru, skór do garbarni, oprogramowania spółce produkującej komputery, udostępnianie maszyn spółce świadczącej usługi polegające na pracach ziemnych, zapewnienie transportu, okresowe doradztwo prawne, dostarczanie półfabrykatów niezbędnych do produkcji.

Akcje obciążone tym obowiązkiem mogą być przenoszone tylko za zgodą spółki. Zatem oprócz zbywania akcje mogą być również przenoszone. Brak zgody spółki, którą zwykle wyraża zarząd (chociaż statut może przekazać to uprawnienie innemu organowi) skutkuje nieważnością przeniesienia akcji. Zezwolenie może być dokonane przed czynnością zbycia, równocześnie albo po dokonaniu czynności. Tylko z ważnych powodów spółka może odmówić zgody (art. 356 § 2 k.s.h.).

Istotne: Ważny powód zachodzi wówczas, gdy w ocenie spółki nikt inny niż oprócz akcjonariusza nie będzie w stanie zrealizować tak ważnego dla niej obowiązku. Do innych ważnych powodów należy zaliczyć prowadzenie działalności konkurencyjnej przez nabywcę bądź istniejący konflikt między niektórymi akcjonariuszami lub członkami zarządu a nabywcą. Odmowa nie wiąże się jednak z obowiązkiem wskazania innego nabywcy. Tym samym akcjonariusz będzie musiał poszukać nowego nabywcy, którego spółka być może zaakceptuje.

Zbycie udziału bez wymaganego zezwolenia nie wywołuje skutków prawnych względem spółki, chociażby zbywca nie był już właścicielem przedmiotu, do którego świadczenia był zobowiązany. Statut spółki może przewidywać dla spółki odszkodowanie umowne za uchylanie się lub nienależyte wykonanie obowiązku powtarzających się świadczeń niepieniężnych związanych z akcją imienną (art. 356 § 3 k.s.h.).

Istotne: Odszkodowanie to jest w istocie przewidzianą przez statut karą umowną. Jak stanowi art. 483 k.c., w umowie można zastrzec, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna). Dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej. Jeżeli więc statut nie przewiduje kar umownych, możliwe jest dochodzenie odszkodowania na zasadach ogólnych. Jednakże nawet wtedy, gdy ustanowione są kary umowne można dochodzić odszkodowania na zasadach ogólnych.

Prawo do uzyskania wynagrodzenia za omawiane świadczenia okresowe uzupełnia prawo do otrzymywania akcji imiennych. Wynagrodzenie to koreluje z obowiązkami wspólnika, który powinien te obowiązki zaakceptować i być w stanie je wykonać.

Istotne: Wynagrodzenie płatne jest po każdym cząstkowym powtarzającym się świadczeniu, po kilku z nich, miesięcznie lub rocznie. Wynagrodzenie to może zostać określone jako stała kwota, zmieniająca się kwota, zwiększona o zmieniający się wskaźnik inflacji lub inną klauzulę waloryzacyjną. Cena powinna mieć charakter zwykłej ceny rynkowej przyjętej w danych stosunkach gospodarczych na terenie działania spółki w momencie realizacji świadczenia.

CO NA TO SĄD?

Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 5 lipca 2016 r.,  LEX nr 2488094, ONSAiWSA 2017/6/112 wyraził pogląd, zgodnie z którym w związku z wykonywaniem przez wspólnika powtarzających się świadczeń niepieniężnych wspólnikowi przysługuje od spółki wynagrodzenie, także w przypadku, gdy sprawozdanie finansowe nie wykazuje zysku. Wynagrodzenie to nie może przewyższać cen lub stawek przyjętych w obrocie. Wobec tego powinno odpowiadać wartości rynkowej tzn. przysługiwać w takiej wysokości, jaką otrzymałby podmiot trzeci, niepowiązany w żaden sposób ze spółką. Gdyby było jednak za niskie, to spółka osiągnęła przychód, który należałoby opodatkować podatkiem dochodowym od osób prawnych.

PRZYKŁAD Z ŻYCIA WŹIĘTY

Statut spółki akcyjnej AXA przewiduje obowiązek powtarzających się świadczeń niepieniężnych, który związany jest z akcjami imiennymi posiadanymi przez akcjonariusza Roberta Kołbona. Obowiązek ten polega na dostarczaniu przez Roberta Kołbona raz w miesiącu półfabrykatu w postaci 100 tulei do fabryki prowadzonej przez spółkę. Statut nie przewiduje kar umownych dla Andrzeja Kołbona. W zamian za dostarczane świadczenie Robert Kołbon otrzymuje wynagrodzenie w wysokości 4 000, 00 zł. Akcjonariusz ten posiada specjalny warsztat, w którym produkuje dla spółki tuleje. Niestety od 1 marca 2023 r., Andrzej Kołbon zlikwidował warsztat i nie jest w stanie nadal produkować tulei. W tej sytuacji Andrzej Kołbon złożył do zarządu wniosek o zwolnienie go z obowiązku dostarczania tulei. Spółka nie wyraziła jednak zgody na zwolnienie go z tego obowiązku, ponieważ nie zna ona nikogo innego, kto będzie mógł zrealizować dla niej ten obowiązek. W związku z powyższym Andrzej Kołbon musi poszukać osoby, która zrealizuje taki obowiązek, albo narazi się na odpowiedzialność na zasadach ogólnych z tytułu niewykonywania nałożonego na niego statutem obowiązku powtarzającego się świadczenia niepieniężnego.

PODSUMOWANIE – PORADNIK PRAKTYCZNY

1. Obowiązek powtarzających się świadczeń niepieniężnych między spółką a akcjonariuszem, a wynikających z akcji imiennych może wynikać ze statutu. Jeżeli jednak nie podjęto w tej kwestii odpowiedniej uchwały wymagana jest zmiana statutu w formie aktu notarialnego.
2. Powtarzające się świadczenia niepieniężne, jak wynika z samej ich nazwy, nie mogą mieć formy pieniężnej.
3. Przeniesienie akcji, z którą związany jest obowiązek powtarzających się świadczeń niepieniężnych wymaga zgody spółki (art. 356 § 2 zdanie pierwsze k.s.h.). Brak zgody spółki powoduje dotknięcie akcji bezskutecznością zawieszoną (art. 63 § 1 k.c.).
4. Powtarzające się świadczenia niepieniężne mogą obciążać jedynie akcjonariusza akcji imiennych. Taki obowiązek nie może natomiast zostać nałożony na członka zarządu, rady nadzorczej, głównego księgowego, czy kasjera spółki, gdyż pełnienie takiej funkcji ma charakter trwały, który realizowany jest na podstawie stosunku organizacyjnego.
5. Statut powinien jednoznacznie określić rodzaj i zakres obowiązku świadczenia, pod rygorem bezskuteczności wobec spółki (art. 301 § 4 w zw. z art. 304 § 2 pkt 2 k.s.h.).
6. Zmiana postanowień umowy jest skuteczna z chwilą wpisu do KRS. Zgłoszenie należy dokonać wyłącznie elektronicznie za pomocą Portalu Sądów Rejestrowych. Aktualnie nie można już dokonać zmian w zwykłej formie papierowej.
7. Niedopuszczalne są postanowienia statutu, na mocy których wynagrodzenie będzie wypłacane akcjonariuszowi w zamian za powtarzające się świadczenia niepieniężne tylko wtedy, gdy spółka osiągnie zysk bądź będzie ono stanowiło określony procent zysku.
8. Wynagrodzenie wypłacane akcjonariuszowi powinno odpowiadać aktualnej cenie rynkowej lub giełdowej.
9. Świadczenie o charakterze ciągłym i stałym, to takie które mają charakter okresowy albo jednorazowy, jeżeli zostaną rozłożone na raty. Świadczeniem takim nie będzie zatem pełnienie funkcji w organach, czy udostępnienie hal produkcyjnych, ponieważ nie ma ono charakteru ciągłego.
10. Zaniechanie przez akcjonariusza wykonywania powtarzającego się świadczenia niepieniężnego ze względu na brak realnych możliwości wiąże się z koniecznością zmiany uregulowania tego w statucie w celu uniknięcia podejrzeń ze strony urzędu skarbowego o pozornych świadczeniach. Uchwała o zmianie statutu znosząca obowiązek powtarzających się świadczeń niepieniężnych powinna zostać podjęta większością 3/4 głosów, chyba że statut przewiduje surowsze wymagania (art. 415 § 1 k.s.h.). Uchwała nie wymaga zgody zainteresowanego akcjonariusza (art. 415 § 3 k.s.h.).
11. Nawet w przypadku braku pieniędzy spółka i tak jest zobowiązana wypłacać akcjonariuszowi wynagrodzenie za powtarzające się świadczenia niepieniężne. Aby spółka mogła przeciwdziałać powiększaniu się długu względem akcjonariusza musi albo podjąć uchwałę o zniesieniu tego obowiązku albo zmienić statut. Akcjonariusz może wystąpić z pozwem przeciwko spółce o zapłatę wynagrodzenia i po uzyskaniu tytułu egzekucyjnego – prowadzić egzekucję.
12. Spółka akcyjna może ponadto dochodzić od akcjonariusza odszkodowania według kar umownych zastrzeżonych w statucie lub na zasadach ogólnych.

Autor: dr Mariusz Korcyl

Radca Prawny