Nabywanie wyemitowanych przez prostą spółkę akcyjną akcji własnych jest zasadniczo zakazane. Podobnie zresztą jest w spółce akcyjnej (art. 362 k.s.h.) oraz w spółce z o.o. (art. 200 k.s.h.). Wyjątki od tego zakazu zostały zawarte w art. 300⁴⁷ § 1 k.s.h.

Istotne: Nabycie akcji oznacza dokonanie czynności rozporządzającej. Czynność ta dotyczy zarówno umowy nazwanej, takiej jak, umowa darowizny czy pożyczki, jak i umowy nienazwanej na przykład know-how. Mając na uwadze tę okoliczność, umowy o skutku zobowiązującym, nie znajdą więc w tym przypadku zastosowania.

Odstępstwa od zakazu nabywania akcji własnych polegają na dopuszczalności ich nabycia jedynie:

1. w celu umorzenia;
2. na podstawie i w granicach upoważnienia udzielonego w uchwale akcjonariuszy;
3. w drodze egzekucji celem zaspokojenia roszczeń spółki, których nie można zaspokoić z innego majątku akcjonariuszy;
4. w drodze sukcesji uniwersalnej;
5. w innych przypadkach przewidzianych w ustawie.

Istotne: Akcje nabyte w celu umorzenia chronią majątek spółki przed nadmiernym jego uszczupleniem. Akcje nabyte w drodze egzekucji i sukcesji uniwersalnej pozostaję neutralne w zakresie majątku spółki. Jednakże nabycie w celu egzekucji umożliwia zaspokojenie roszczeń spółki w stosunku do akcjonariusza, których nie można zaspokoić inaczej. Sukcesja uniwersalna występuje w związku z połączeniem spółek (art. 491 i n. k.s.h.), podziałem spółek (art. 528 i n. k.s.h.), gdy spółka jest spadkobiercą akcjonariusza, gdy spółka nabywa w całości spadek od spadkobiercy akcjonariusza, a także w przypadku nabycia przez spółkę przedsiębiorstwa wraz z przynależnymi do niego akcjami.

Sytuacje przewidziane w ustawie to przykładowo przyznanie udziałów lub akcji wspólnikom spółki przejmowanej, które nabyła spółka przejmująca (art. 515 § 2 k.s.h.), żądanie wspólnika spółki przejmowanej wykupienia akcji przez spółkę przejmującą (art. 516 § 3 k.s.h.), nabycie akcji przez wspólników spółki dzielonej w spółce przejmującej lub spółce nowo zawiązanej, gdy plan podziału tak przewiduje (art. 541 § 5 k.s.h.).

Nabycie akcji w oparciu i w granicach upoważnienia udzielonego w uchwale akcjonariuszy stanowi samoistną i autonomiczną podstawę nabycia akcji własnych, ale wyłącznie po spełnieniu łącznie następujących warunków określonych w art. 300⁴⁷ § 2 k.s.h., tj.:

1. akcje zostały w pełni pokryte;
2. łączna liczba nabytych akcji nie przekracza 25 % wszystkich akcji spółki, przy czym w limit ten wlicza się akcje nabyte na podstawie innych tytułów oraz akcje nabyte przez spółki lub spółdzielnie zależne;
3. łączna cena, powiększona o koszty nabycia, nie jest wyższa niż kwota kapitału zakładowego, utworzonego z kwoty, o której mowa w art. 300¹⁵ 2 k.s.h., w celu finansowania akcji własnych.

Istotne: Nabycie akcji własnych przez spółkę wymaga wcześniejszego utworzenia kapitału rezerwowego ze środków, które na mocy art. 300¹⁵ § 2 k.s.h., mogą być przeznaczone do wypłaty akcjonariuszom. Chodzi w tym przypadku o spełnienie wymogu utworzenia kapitału rezerwowego z przeznaczeniem na cele transakcji nabycia akcji własnych. Do zapłaty ceny za akcje własne nabyte na podstawie i w graniach uchwały akcjonariuszy odpowiednie zastosowanie znajdą zatem przepisy art. 300¹⁵ § 4-6 k.s.h. Jest to drugi z warunków nabycia akcji własnych oprócz wymienionych w art. 300⁴⁷ § 2 k.s.h.

Wyżej przedstawione zasady dotyczące nabywania akcji własnych przez prostą spółkę akcyjną znajdują również zastosowania do ustanowienia zastawu na akcjach własnych (art. 300⁴⁷ § 4 k.s.h.). Odpowiednie zastosowanie uprawnia do twierdzenia, że spółka może uzyskać status uprawnionego z zastawu na własnych akcjach w ramach sukcesji uniwersalnej lub odpowiednich umów zastawniczych.

Istotne: Odpowiednie stosowanie będzie dotyczyło zastawu zwykłego (art. 327 i n. k.c.) oraz zastawu rejestrowego. Nie znajdzie natomiast zastosowanie do zastawu ustawowego, który nie wymaga ustanowienia, lecz powstaje ex lege.

Czynności rozporządzające dokonane z naruszeniem art. 300⁴⁷ § 1-4 k.s.h., pozostają ważne. Spółka zobowiązana jest jednak do zbycia akcji własnych nabytych w sposób sprzeczny z art. 300⁴⁷ § 1-3 k.s.h., zaś członkowie zarządu (rady dyrektorów) ponoszą w takim wypadku odpowiedzialność odszkodowawczą i karną wobec spółki na zasadzie art. 300¹²⁵  w zw. z art. 588 k.s.h.

W art. 300⁴⁷ § 6 k.s.h., zawarto obowiązek zbycia przez spółkę akcji własnych. Obejmuje to dwie sytuacje. Po pierwsze, akcje własne zostały nabyte z naruszeniem art. 400⁴⁷ § 1-3 k.s.h. Po drugie, w razie nabycia akcji w drodze egzekucji. Zarówno pierwsza, jak i druga sytuacja nakłada na zarząd (radę dyrektorów) obowiązek zbycia takich w terminie jednego roku od dnia ich nabycia.

Istotne: Bezskuteczny upływ terminu rocznego powoduje, że obowiązek zbycia akcji własnych zostaje zastąpiony obowiązkiem ich umorzenia.

Akcje własne należy umieścić w bilansie w osobnej pozycji aktywów. Równocześnie należy zmniejszyć kapitał rezerwowy i odpowiednio zwiększyć kapitał albo kapitały, z których został on utworzony (art. 300⁴⁷ § 7 k.s.h.).

Istotne: Umieszczenie w bilansie następuje zgodnie z ceną nabycia akcji (art. 28 ust. 1 pkt 9a ustawy o rachunkowości). Wartość akcji własnych pomniejsza kwotę funduszy, które mogą być przeznaczone do wypłaty na rzecz akcjonariuszy (art. 300¹⁵ § 2 k.s.h.). Ujawnienie akcji własnych w bilansie wiąże się z też z obowiązkiem odpowiedniego zmniejszenia kapitału rezerwowego.

W prostej spółce akcyjnej istnieje zakaz wykonywania przez spółkę praw z własnych akcji. Wyjątkiem od tej reguły jest uprawnienie do zbycia lub wykonywania czynności, które zmierzają do zachowania tych praw (art. 300⁴⁷ § 8 k.s.h.). Przepisy zawarte w art. art. 300⁴⁷ § 1-8  k.s.h., stosuje się odpowiednio do nabycia praw przez osobę trzecią, działającą na rachunek spółki, jak również do nabycia akcji spółki dominującej przez spółkę lub spółdzielnię od niej zależną (art. 300⁴⁷ § 9 k.s.h.).

CO NA TO SĄD?

W wyroku z dnia 4 lutego 2016 r., I SA/GI 874/15, LEX nr 1995518 WSA w Gliwicach wyraził pogląd, że nabycie udziałów w celu umorzenia, niezależnie od tego, czy wynagrodzenie wypłacane jest w pieniądzu czy jest świadczeniem niepieniężnym, jest jedynie elementem składowym jednego zdarzenia cywilnoprawnego, które powinno być rozpatrywane jako całość, określanego mianem dobrowolnego umorzenia udziałów. Nie ma zatem podstaw, aby dla celów podatkowych wyodrębniać dwie czynności – nabycie udziałów własnych przez spółkę i zbycie częściowe, jako wypłata wynagrodzenia.

PRZYKŁAD Z ŻYCIA WŹIĘTY

W prostej spółce akcyjnej TIKA utworzony został specjalny fundusz rezerwowy w celu dokonywania transakcji nabywania akcji własnych. W dniu 10 lutego 2023 r., walne zgromadzenie spółki podjęło uchwałę o nabyciu 100 akcji własnych, co miało umożliwić egzekucję roszczeń wobec akcjonariusza Henryka Sołtysika. Akcje te zostały w pełni pokryte. Łączna liczba akcji spółki wynosiła 200 akcji. Łączna cena nabycia wyniosła 1100 zł przy kapitale zakładowym wynoszącym 1000 zł. Po upływie roku w dniu 15 maja 2023 r., akcje wciąż nie zostały zbyte. Wadliwość przeprowadzonej procedury polega na tym, że został przekroczony limit 25 % nabytych akcji, który przy wszystkich akcjach spółki, tj. 200 akcjach wyniósł 50 możliwych akcji własnych do nabycia. Łączna cena powiększona o koszty nabycia, a zatem 1100 zł przekroczyła również kwotę kapitału zakładowego wynoszącego 1000 zł, co jest niedopuszczalne w świetle art. 300⁴⁷ § 2 pkt 2-3 k.s.h. Dodatkowo akcje nabyte w drodze egzekucji powinny być zbyte w terminie jednego roku od ich nabycia. Tak się nie stało. Wszystkie czynności dokonane z naruszeniem art. 300⁴⁷ § 2 pkt 2-3 pozostają ważne, z tym jednak zastrzeżeniem, że akcje podlegają umorzeniu, zaś członkowie zarządu (rady dyrektorów) poniosą odpowiedzialność odszkodowawczą i karną.

PODSUMOWANIE – PORADNIK PRAKTYCZNY

1. Obejście zakazu nabywania akcji własnych stanowiłoby prosty sposób na obejście zakazu zwrotu wkładów.
2. Nabywanie akcji własnych jest niekorzystne dla akcjonariuszy, ponieważ wpływa niekorzystnie na stosunki korporacyjne. Zarządcy uzyskują w ten sposób wpływ na skład akcjonariatu. Jest to także sprzeczne z naturą spółki, gdy głównym udziałowcem staje się sama spółka lub spółka zależna.
3. Kapitał rezerwowy chroni majątek spółki, co oznacza, że w przypadku braku jego istnienia spółka nie może nabywać akcji własnych.
4. Pokrycie akcji w pełni zapobiega obowiązkowi wniesienia pełnego wkładu przez akcjonariusza.
5. Nabycie akcji w celu umorzenia umożliwia realizację dobrowolnego trybu umorzenia akcji.
6. Nabywane akcje są ujawniane w osobnej pozycji aktywów, jako wartość dodatnia.
7. Nabycie akcji spółki dominującej przez spółkę zależną powinno być traktowane, tak jak gdyby uczyniła to sama spółka dominująca. Zatem spółka zależna jest uprawniona do nabywania akcji wyemitowanych przez spółkę dominującą wyłącznie w takim zakresie, w jakim akcje te może nabyć sama spółka dominująca.
8. Naruszenie zakazu i obowiązek zbycia akcji, przy założeniu, że jest to ważne zmierza do wzmocnienia ochrony bezpieczeństwa obrotu akcjami.
9. Procedurę umorzenia akcji może przeprowadzić wyłącznie podmiot, który je wyemitował.

Autor: dr Mariusz Korcyl

Radca Prawny